ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΥΓΕΙΑΣ Ο μονόφθαλμος...

Της Άννας Γρηγοριάδου, μέλους της Κομματικής Επιτροπής Οργανώσεων Εξωτερικού του ΚΚΕ που ζει και εργάζεται στο Βερολίνο

«Στους τυφλούς βασιλεύει ο μονόφθαλμος», λέει η λαϊκή ρήση και ταιριάζει απόλυτα στην εικόνα που παρουσιάζουν τα ΜΜΕ και η αστική τάξη της Ελλάδας για το σύστημα Υγείας της Γερμανίας. Αλλά, όταν πρόκειται για ανθρώπινες ζωές, αυτό αποτελεί τουλάχιστον θράσος! Είτε τυφλός είτε μονόφθαλμος, μιλάμε για συνανθρώπους μας που θυσιάζονται κυριολεκτικά στο βωμό των κερδών των καπιταλιστών, μιλάμε για συστήματα Υγείας (σε διάφορες καπιταλιστικές χώρες) που καταρρέουν το ένα μετά το άλλο μπροστά σε μια πανδημία, ως συνέπεια της πολιτικής εμπορευματοποίησης της Υγείας και της απαλλαγής του κράτους από «περιττές δαπάνες», των συνεχιζόμενων περικοπών των τελευταίων δεκαετιών και των συνεπακόλουθων ελλείψεων σε γιατρούς, σε νοσηλευτικό προσωπικό, σε εργαζόμενους, σε νοσοκομεία και, φυσικά, σε υλικοτεχνική υποδομή. Το πλήγμα στα δημόσια συστήματα Υγείας είναι αλλού μεγαλύτερο και αλλού μικρότερο. Ωστόσο, είναι κοινή η κατεύθυνση σε ΟΛΕΣ ανεξαιρέτως τις χώρες: Αυτή της αντιμετώπισης του τομέα της δημόσιας Υγείας από το αστικό κράτος στη σχέση κόστους - οφέλους και ταυτόχρονα ως πεδίο κερδοφορίας επιχειρηματικών ομίλων που δραστηριοποιούνται σε αυτόν!

Ας εξετάσουμε π.χ. το πολυδιαφημισμένο μοντέλο της Γερμανίας. Τα αστικά επιτελεία με τα ΜΜΕ προσπαθούν να εξηγήσουν το μικρό (προς το παρόν) ποσοστό θνησιμότητας που εμφανίζει η Γερμανία, σε σχέση με τους μολυσμένους από τον Covid-19 στη χώρα με διάφορους τρόπους.

Σίγουρα ένα πιο ισχυρό οικονομικά και πολιτικά καπιταλιστικό κράτος έχει περισσότερες δυνατότητες να διαχειρίζεται τέτοια κρίσιμα ζητήματα. Είναι όμως μόνο αυτό, ή μάλλον είναι μόνο κυρίως αυτό; Η αποσπασματική εξέταση του ζητήματος οδηγεί στη μεταφυσική ή στην πιο πειθαρχημένη ιδιοσυγκρασία των Γερμανών που υπακούν πιστά στις απαγορεύσεις.

Η ουσία όμως βρίσκεται αλλού και πρέπει να εξεταστεί ως αποτέλεσμα της ιστορικής εξέλιξης της χώρας, με κύριο στοιχείο αυτό της συνύπαρξης επί 4 δεκαετίες της καπιταλιστικής Ομοσπονδιακής Γερμανίας με τη σοσιαλιστική Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία (ΓΛΔ).

Στις ισχυρές πιέσεις που ασκούσε η τελευταία σε μια σειρά τομείς που αφορούσαν τη ζωή των εργαζομένων στην καπιταλιστική πλευρά της χώρας μέχρι το 1990 και βέβαια και στον τομέα της Υγείας.

Πώς, όμως, επέδρασε

Χρήστος Λεοντής: «Αριστερά είναι να θέλω να περνάω εγώ καλά, αλλά να περνάει καλά κι ο διπλανός μου»

Φωτογραφία: Αντώνης Μποσκοΐτης (11/05/2017)

το κουτι της πανδωρας

Η συνέντευξη με τον συνθέτη Χρήστο Λεοντή, που διατέλεσε και πρόεδρος της ΕΡΤ από τον Ιανουάριο του 2018 μέχρι πριν μερικούς μήνες, είναι παλαιότερη και δημοσιεύεται σήμερα για πρώτη φορά αποκλειστικά στο koutipandoras.gr.
Ένα μικρό μέρος της μόνο είχε δημοσιευθεί στο προσωπικό μου blog την 13η Μαΐου του 2017, δύο μέρες δηλαδή μετά την πραγματοποίηση της στο σπίτι του Λεοντή στην Παιανία.

Αφορμή τότε ήταν η, προγραμματισμένη για τις 14 Ιουλίου του 2017, συναυλία του συνθέτη στη Μικρή Επίδαυρο, στην οποία θα παρουσίαζε το καινούργιο έργο του, τη «Φλόγα που καίει», σε ποίηση Δημήτρη Λέντζου. Κι επειδή ανέκαθεν θεωρούσα τον Λεοντή έναν πολύ μεγάλο Έλληνα συνθέτη - οπωσδήποτε μέσα στην πεντάδα των σημαντικότερων επίγονων του Θεοδωράκη και του Χατζιδάκι - μία δημόσια συζήτηση μαζί του επιβαλλόταν!

Διαβάστε, λοιπόν, τη συνέντευξη - life story του Χρήστου Λεοντή και ας ξαναθυμηθούμε μαζί μιαν Ελλάδα που έχει φύγει ανεπιστρεπτί, οι εκπρόσωποι της οποίας όμως πρόλαβαν να αφήσουν ισχυρά χνάρια πολιτισμού για τις μελλοντικές γενιές: Θεοδωράκης, Χατζιδάκις, Λοΐζος, Κουν, Ρίτσος, Νταντωνάκη, Καζαντζίδης κ.α.


Κύριε Λεοντή, καταρχάς σας ευχαριστώ που δεχτήκατε να κάνουμε αυτή τη συζήτηση λίγο πριν αναχωρήσετε για την Επίδαυρο.
Ναι, ετοιμάζομαι να φύγω για Επίδαυρο, εφόσον αυτή την Παρασκευή παίζουμε στο μικρό αρχαίο θεατράκι. Δεν είναι τυχαίος ο τίτλος που έχω δώσει σ' αυτή την παράσταση: Φλόγα που καίει με υπότιτλο Της ξενιτιάς, της Μνήμης, του Έρωτα και της Φωτιάς. Όπως καταλαβαίνετε, ο τίτλος αυτός περιλαμβάνει τα πάντα, όλη τη μουσική μου δραστηριότητα με αφορμή τη Φλόγα που καίει, την τελευταία μου δισκογραφική εργασία. Θα υπάρχουν τραγούδια από την Καταχνιά μέχρι κάνα δυο από κάθε μου περίοδο.

Είναι η πρώτη φορά που παίζετε στη Μικρή Επίδαυρο;

Κοιτάξτε, η συναυλία δεν είναι ενταγμένη στο Φεστιβάλ Αθηνών.Δεν με έχει καλέσει ποτέ το Μέγαρο Μουσικής, ούτε το Φεστιβάλ Αθηνών. Στο Ηρώδειο μία φορά μόνο, το 2005, έκανα τον Αριστοφάνη που αποτυπώθηκε και στη δισκογραφία. Τα θέατρα ήταν γεμάτα απ' όλες τις μεριές. Βέβαια, είναι άλλα τα συστήματα...Άλλες νοοτροπίες, άλλοι οι τρόποι που εξελίσσονται τα πράγματα στη χώρα μας.

Θεωρείτε ότι κινηθήκατε εκτός συστήματος όλα αυτά τα χρόνια;
Δε μπορώ να συμβιβαστώ. Λέω το αυτονόητο, είμαι ένας μουσικός τόσα χρόνια, που το κοινό τον τίμησε με το παραπάνω, όπως και το θέατρο και η δισκογραφία. Ποτέ δεν με έχουν καλέσει, λοιπόν, γιατί μπαίνουν μπροστά οι μάνατζερ των εταιρειών. Υπάρχουν άμεσα οικονομικά συμφέροντα μεταξύ τους, έχουν τις παρέες τους, εγώ ειμ' έξω απ' αυτά. Ούτε ποτέ θα χτύπαγα πόρτες, Ξέρετε, νά'ρθω να παίξω; Όλοι ξέρουν τι δουλειά κάνω, όποτε το θελήσουν, ας με φωνάξουν...

Τα ίδια όμως γίνονται και στη δισκογραφία που την αναφέρατε.

Η δισκογραφία αυτής της μορφής δεν με ενδιαφέρει καθόλου, μα καθόλου! Με τον φίλο μου τον Θανάση Συλιβό προσπαθούμε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο να βρούμε πως θα ηχογραφήσουμε κάποια πράγματα με τη βοήθεια, βέβαια, συνεργατών. Με αιματηρές οικονομίες κάνουμε ένα CD και το διακινεί ο Μετρονόμος στο μέτρο που μπορεί, αυτό είναι όλο! Έτσι αισθάνομαι την ελευθερία μου, αισθάνομαι την αξιοπρέπεια μου, να μη βγαίνει η δουλειά μου στο πανέρι όπως κάνουν οι εταιρείες με τα δισκάκια των ανθρώπων στα περίπτερα.

Απ' την άλλη, όμως, εσείς είστε κι ένας καλλιτέχνης που ζήσατε τη χρυσή περίοδο της ελληνικής δισκογραφίας προ και μετά Μεταπολίτευσης.

Τα έργα μου βγήκαν από την Columbia, σε μία περίοδο που η MINOS εμιμείτο την Columbia ως προς το ρεπερτόριο της. Ο Λαμπρόπουλος ήταν εμπνευσμένος δισκάς και καλλιεργημένο άτομο.

Πόσο εύκολη ήταν η είσοδος στη δισκογραφία;
Άλλες οι συνθήκες τότε και άλλες σήμερα. Τότε σε επέλεγαν οι δισκάδες, όπως έγινε στη δική μου περίπτωση. Φυσικά και δεν ήταν εύκολο, αλλά όπου μυριζόντουσαν κάτι, έρχονταν οι ίδιοι. Εγώ με τον Μάνο Λοΐζο διευθύναμε στο θέατρο Παρκ για πρώτη φορά την επιθεώρηση Μαγική Πόλη, που είχαν κάνει ο Θεοδωράκης με τον Χατζιδάκι. Διευθύναμε εναλλάξ, τον έναν συνθέτη τη μία εβδομάδα ο ένας, τον άλλον την επόμενη εβδομάδα ο άλλος. Εκεί μας δόθηκε η ευκαιρία να παίξουμε ως ινερμέτζο δύο τραγούδια μας ο καθένας. Από κει με πρόλαβε αρχικά ο Μάτσας κι έκανα τέσσερα πρώτα τραγούδια στη MINOS σε ένα δίσκο extended play, που λέμε. Αμέσως μετά ο Βίρβος μού'δωσε την Καταχνιά, τον πρώτο μου δίσκο!

Ήταν επηρεασμένη η Καταχνιά από Το Άξιον Εστί του Θεοδωράκη σαν κλίμα;

Όχι, δεν θα το έλεγα, αφού δεν είναι τυχαίο ότι κυκλοφόρησαν με μία μέρα διαφορά. Μεγάλη Τετάρτη του '64 το ένα, Μεγάλη Πέμπτη το άλλο, κάπως έτσι. Η Καταχνιά προσέγγιζε τις λαϊκές φόρμες συγκριτικά με Το Άξιον Εστί που ήταν πιο λόγιο έργο και είχε άλλη ροή, άλλη αρχιτεκτονική. Έγινε προσιτό πρώτα από τους διανοούμενους και μετά απλώθηκε κι αλλού. Η Καταχνιά, αντίθετα, αγαπήθηκε πολύ από τους παλιούς αντάρτες, τους Μακρονησιώτες, οι οποίοι μέχρι σήμερα το θεωρούν δικό τους έργο, αφού τους περιέχει.



Ήταν και η φωνή του Καζαντζίδη. Πως ήταν η συνεργασία σας;

Άψογη! Σαν μαθητούδι ήταν παρόλο που εγώ τότε ήμουν 23 ετών. Άφραγκος κιόλας, με έβγαζαν έξω με τη Μαρινέλλα και με κερνούσαν. Σας αρέσει έτσι, σας αρέσει αλλιώς, πείτε μου πως το θέλετε μου έλεγε! Το ακριβώς αντίθετο δηλαδή από κάποιους σημερινούς τραγουδιστές που νομίζουν ότι τα ξέρουν όλα.

Που να οφείλεται αυτό;

Σε μία άλλη κουλτούρα πού'χει δημιουργηθεί. Ο σεβασμός προς τον συνθέτη ήτανε μεγάλος. Σήμερα έχουνε βγει οι τραγουδοποιοί, παίζουν λίγη κιθαρούλα, μπορεί να γράψουν και μια ωραία μελωδία και νομίζουν ότι μπορούν να τα κάνουν όλα.

Και στίχο και μουσική και φωνή...

Ακριβώς! Βλέπεις εδώ και χρόνια να λένε ''η μουσική του τάδε γκρουπ''. Εγώ δεν ξέρω τι θα πει ''γκρουπ''. Ένας είναι ο δημιουργός που γράφει κάθε φορά. Δε μπορεί να είναι μια παρέα και να λένε ''ντο-φα-ντο''όλοι μαζί.

Οι Beatles, όμως, δεν άφησαν μαζί υπέροχα τραγούδια;

Ένας τά'κανε όλα και σ' αυτούς!

Λέω για το ντουέτο Lennon/ McCartney...

Ένας έγραφε κάθε φορά, πότε ο ένας, πότε ο άλλος! Η ιδέα γεννιέται από έναν, από μία μονάδα, όπου μετά μπορούν να συμβάλλουν κι οι άλλοι. Κι εγώ με τον Μάνο Λοΐζο, που ήμασταν αδέρφια, παίζαμε ο ένας στον άλλο τα τραγούδια μας: Πως τ' ακούς εδώ, για δες εκεί μία αρμονία...Ο καθένας λέει τη γνώμη του και την ασπάζεσαι ή δεν την ασπάζεσαι.

Αναρωτιέμαι πως βλέπατε τότε με τον Λοΐζο τον Θεοδωράκη και τον Χατζιδάκι. Δεν είχατε και τεράστια ηλικιακή διαφορά.

Με πολύ μεγάλο σεβασμό. Τους είχαμε πρότυπα και δασκάλους, γιατί βλέπαμε να χαράζουν ένα δρόμο, μας οδηγούσαν στο να θέλουμε κι εμείς να γράψουμε ένα τραγούδι που κάτι να λέει, ρε παιδάκι μου. Να έχει ένα νόημα πέρα απ' την τρέχουσα νοοτροπία του ''σ'αγαπώ'' και ''μ'αγαπάς''. Εξακολουθώ να πιστεύω ότι το τραγούδι έχει κι έναν ψυχαγωγικό - εκπαιδευτικό χαρακτήρα και γι'αυτό ίσως υπηρέτησα τόσο πολύ το θέατρο. Δεν πρέπει να έχει σώνει και καλά χορευτικές φόρμες το τραγούδι. Ακόμα και στο χορό, βέβαια, μπορείς να πεις πράγματα βουβά κιόλας. Δεν ξέρω αν είδατε στην τηλεόραση πριν λίγο καιρό κάτι που με συγκλόνισε: Στα Ανώγεια πέθανε ένας, ο οποίος στα νιάτα του ήταν δεινός χορευτής. Μαζεύτηκε όλο το χωριό στο θέατρο ''Νίκος Ξυλούρης'', ένα μεγάλο χιλιάρι θέατρο που υπάρχει εκεί πέρα. Στη μέση είχαν το φέρετρο και όλοι άρχισαν να χορεύουν χωρίς μουσική! Ήταν κάτι συνταρακτικό ν' ακούς μόνο τον ήχο από τα βήματα των ανθρώπων! Βλέπεις καταρχάς τους πολλούς τρόπους έκφρασης που υπάρχουν. Σε ένα κοινωνικό σύνολο απευθυνόμαστε πάντα, δε μπορώ εγώ δηλαδή να μιλάω για τα προσωπικά μου, που μπορεί να μην ενδιαφέρουν κανέναν...

Αυτό το είδαμε να γίνεται κατά κόρον από το '90 και μετά με τους τραγουδοποιούς και τον προσωπικό τους μικρόκοσμο.

Δεν θα μείνει και τίποτα...

Τίποτα, λέτε;

Τίποτα...Δεν αφορούν κάτι τέτοια τον κόσμο. Θα ξεχώριζα τον Σωκράτη Μάλαμα. Αυτό το παιδί κάτι έχει, τα λέει και τα κάνει ωραία και με τη μουσική του και με το λόγο του. Το ίδιο και ο Ορφέας Περίδης, που είναι κι ένας πολύ καλός ερμηνευτής. Πέρα, λοιπόν, από το εφήμερο του τραγουδιού, του ''να περάσουμε καλά'', τα περισσότερα σημερινά τραγούδια τα ξεχνάς την ίδια στιγμή. Όπου και να πας, λες ''ωραία ήτανε'', μέχρι εκεί, δε μένει τίποτα στην ψυχή. Το τραγούδι έχει ξεπέσει σε μια εύκολη απόλαυση χωρίς να αισθάνεσαι αυτόν τον κόμπο που περνάει απ' το λαιμό σου.
Φωτογραφία: Αγγελική Παπαϊωάννου

Ξαναπάω στα πρώτα σας βήματα και ερωτώ: Γενναιοδωρία είχατε εισπράξει περισσότερο από τον Χατζιδάκι ή από τον Θεοδωράκη;

Πρακτικά από τον Μίκη, καθώς μου είχε δώσει την πρώτη μου δουλειά. Του είχαν πει να γράψει τη μουσική για ένα θεατρικό έργο του τότε ΣΕΗ, τη ''Λιούτζα'' του στιχουργού και συγγραφέα Ηλία Λυμπερόπουλου, που ήταν ένα αγροτικό - ερωτικό δράμα, παράφραση του ''Ματωμένου Γάμου'' του Lorca. Το έργο έπρεπε να έχει 13 τραγούδια και ο Μίκης δεν προλάβαινε, γιατί ήταν απασχολημένος με τις ''Φοίνισσες'', νομίζω, στο Εθνικό Θέατρο. Πρότεινε, λοιπόν, εμένα, όπως και στον Λοΐζο έκανε το ίδιο με το ''Σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα'' στο ΚΘΒΕ. Από την άλλη, ενώ στο ''Παρκ'' με πήρε ο Μίκης κι εγώ του πρότεινα να πάρουμε και τον Μάνο, εκείνος που μας παρουσίασε στο θέατρο ήταν ο Χατζιδάκις. Τον θυμάμαι που έλεγε του Μίκη με το ''ρο'' του: Εγώ θα τα παγουσιάσω τα παιδιά! Υπάρχει μάλιστα και μια φωτογραφία στο διαδίκτυο από το ''Παρκ'', την ώρα που μας παρουσιάζει ο Χατζιδάκις. Στα επόμενα χρόνια μεγαλύτερη επικοινωνία είχαμε με τον Μίκη, αλλά επειδή κι οι δυο τους εργάζονταν πολύ, όπως κι εγώ, επειδή επίσης μέναμε σε μακρινές αποστάσεις, δεν ήταν γενικά εύκολο να βρισκόμαστε. Με εκείνον που κάναμε στενή παρέα, που βρισκόμασταν κάθε μέρα και ήταν ο φίλος μου, ήταν ο Μάνος Λοΐζος.

Είχατε και μεγάλη αλληλεγγύη με τον Λοΐζο.

Υπήρχε μια ιδεολογική συγγένεια και δεν εννοώ κομματική, γιατί δεν ήμασταν μέλη κανενός κόμματος. Ξεκινήσαμε από τον Σύλλογο Φίλων Ελληνικής Μουσικής, έναν υποτυπώδη χώρο, μια ομάδα που παρίστανε τη χορωδία και κάποια πρόσωπα που είχαν σημαντική εξέλιξη στην τέχνη, εκτός από μένα και τον Λοΐζο: Ήταν ο Μάνος Ελευθερίου, ο Φώντας Λάδης, ο Σαββόπουλος, η Φαραντούρη κ.α. Υπήρχε έντονη η διάθεση απ' όλους μας ν' αλλάξουμε τα πράγματα στο τραγούδι. Οραματιζόμασταν με ποιον τρόπο έκφρασης θα το κάναμε, κάτι που μας έδωσε ο ΣΦΕΜ, οργανώνοντας την πρώτη μας συναυλία.

Παρόλα αυτά, εσείς είχατε καλοχωνεμένο μέσα σας και το λαϊκό τραγούδι ή το ρεμπέτικο, αν θέλετε.

Καμία σχέση.

Μα πως; Η Καταχνιά τι είναι;

Λαϊκό έργο μπορεί νά'ναι η Καταχνιά, αλλά λαϊκό έργο είναι και η Φλαμουριά του Σούμπερτ. Δεν ρεμπετοφέρνω, δεν πίνω απ' αυτήν την πηγή, καθώς οι κύριες επιρροές μου ήταν δύο: Το βυζαντινό μέλος, επειδή από μικρός ήμουν ψάλτης, και το Κρητικό τραγούδι, το ριζίτικο. Με έχουν καθορίσει πολλά ακούσματα της Κρήτης, από τους χορευτικούς σκοπούς της μέχρι τραγούδια του γάμου και της τάβλας. Φυσικά, εν συνεχεία, με απορρόφησαν οι κλασικές σπουδές μου, άρα είμαι ένα μείγμα μουσικού, χρησιμοποίησα το ένα είδος για να συμπληρώσω το άλλο.

Πόσο πιστέψατε ότι η αρχή γι' αυτή την αλλαγή στο ελληνικό τραγούδι είχε συντελεστεί με τον Επιτάφιο του Ρίτσου και του Θεοδωράκη;

Μα βέβαια, τουλάχιστον σε μένα αυτό έπαιξε καθοριστικό ρόλο εκείνη την περίοδο. Φαντάζομαι και στον Λοΐζο το ίδιο. Ήταν σαν ένα παράθυρο ανοιχτό στη λιακάδα, που λέει κι ο Ρίτσος στο Καπνισμένο τσουκάλι. Εμένα ο Επιτάφιος με απελευθέρωσε στο εξής: Στο Ωδείο που πηγαίναμε, το τραγούδι θεωρούνταν ευτελές είδος. Υπήρχε αυτό το ωδειακό σύνδρομο, που λέω εγώ. Μόλις άκουσα λοιπόν τον Επιτάφιο, συνειδητοποίησα πως αυτά τα υπέροχα τραγούδια σε απλές φόρμες ήταν γραμμένα από έναν σπουδαγμένο συνθέτη. Το τραγούδι επομένως ήταν αυστηρή δουλειά του συνθέτη ώστε να γίνεται σωστά.

Να όμως που εξ ολοκλήρου σας κέρδισε το θέατρο και όχι η δισκογραφία.

Έχετε δίκιο, το θέατρο με κέρδισε περισσότερο απ' οτιδήποτε άλλο. Μου άνοιξε τους ορίζοντες. Ο βασικός λόγος είναι μάλλον ότι έκανα καλά τη δουλειά μου απ' την αρχή, γι' αυτό άρχισαν και με φώναζαν. Έτσι αυτό μου εξασφάλιζε μια κινητικότητα, όπως και τα λίγα χρήματα για την επιβίωση. Υπήρχε όμως μια μαγεία στο χώρο αυτό, καταλάβαινες πόσο ουσιαστικό ήταν να ''παίρνεις'' από ανθρώπους! Είχα την ευτυχία και την τύχη να συνεργαστώ με ότι καλύτερο υπήρχε στο ελληνικό θέατρο. Κατέθετε ο καθένας το ταλέντο του στο τραπέζι και από μία κουβέντα γεννιόταν μία παράσταση. Δεν είναι μικρό πράγμα να κουβεντιάζεις στο ίδιο τραπέζι με τον Τσαρούχη, τον Κουν, τον Καμπανέλλη, τον Διονύση Φωτόπουλο, τον Μήτσο Ευθυμιάδη! Γεμίζει και ''ανοίγει'' το μυαλό σου πάρα πολύ, κατανοείς τι σημαίνει τέχνη μέσα από μία ομαδική δουλειά, όπως είναι το θέατρο. Εκεί μέσα υπήρχε ένας συναγωνισμός και όχι ανταγωνισμός, πού'χει γίνει και της μόδας η λέξη!

Πόσο απαιτητικός ήταν ο Κουν από τον μουσικοσυνθέτη του;

Τυραννικός ήτανε! Ο ίδιος δε μπορούσε να σε βοηθήσει σε τίποτα, να σου πει ''ντο'' ή ''ρε'', φάλτσος ήτανε. Δεν το κατείχε. Η ικανότητα του, όμως, να βγάζει από τον συνεργάτη του το μάξιμουμ ήταν απίστευτη! Εγώ τη μουσική την έγραφα στο θέατρο. Έσβηνα, το πέταγα, έγραφα κάτι, πήγαινα και το δοκίμαζα επί τόπου, έβλεπα πως αντιδρούσε ο ηθοποιός, αν τον βοηθά ή όχι, και προχώραγα στο επόμενο θέμα. Αυτό το ψάξιμο ήταν κάτι που έβγαινε μέσα από μια τέτοια συνεργασία, κάτι που δεν τό'χουν οι σημερινοί σκηνοθέτες.

Σας θυμάμαι πριν αρκετά χρόνια να μου λέτε πως δεν σας αρέσει η μουσική για τον κινηματογράφο, να δίνεις δηλαδή πέντε λεπτά μουσική και να κρατιέται το ένα ή τα δύο λεπτά...

Ναι, ναι. Δεν αγάπησα ποτέ τον κινηματογράφο, αυτή τη νοοτροπία του ''κόψε - ράψε''. Μία μόνο ταινία που έκανα το '66, Με τη λάμψη στα μάτια λεγόταν, του Γλυκοφρύδη, είχε πάρει το βραβείο μουσικής στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Είχαμε μαλώσει σχεδόν με τον Γλυκοφρύδη για το φινάλε, που κρατούσε έξι - εφτά λεπτά. Εκείνος ήθελε νά'βαζα μια μελωδία, ένα τραγούδι ξέρω γω, αλλά εγώ επέμενα και τελικά έβαλα ένα ισοκράτημα. Τίποτα άλλο! Αν σας τύχει να την ξαναδείτε, παρατηρήστε πόσο λειτουργεί αυτή η αγωνία, αυτό το τρέμολο από πίσω. Οποιαδήποτε άλλη μελωδία θα το αποδυνάμωνε. Για μένα δεν ήταν τόσο σημαντικό το βραβείο, όσο η επιτροπή που με βράβευσε: Ο Χατζιδάκις, ο Τσαρούχης, η Λαμπέτη, ο Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλος ο φιλόσοφος και ο Απόστολος Μαγκανάρης, ένας δημοσιογράφος. Χαίρομαι ακόμα που με βράβευσαν αυτοί οι άνθρωποι.

Να πούμε στο σημείο αυτό ότι δουλέψατε και με την αφρόκρεμα των τραγουδιστών στη δισκογραφία, όπως και στο θέατρο: Από τον Ξυλούρη και τον Μητσιά μέχρι την Τσανακλίδου στα πρώτα της βήματα.

Ο Ξυλούρης από μόνος του είχε ενδιαφερθεί. Έπαιζα το Καπνισμένο τσουκάλι σε μία μπουάτ που την έκλεισε η αστυνομία μετά από 20 μέρες. Εκεί γινόταν πανικός! Οι ακροατές μας ήταν 18, 19, το πολύ 20 ετών. Άμα βλέπαμε κανέναν 25άρη, λέγαμε Αμάν, ΕΣΑτζής θα είναι αυτός! Παρακάτω στη Λήδρα είχαν στήσει μεγάλη κατάσταση και ο Γιάννης (σ.σ. ο Μαρκόπουλος) με τον Ξυλούρη στο Πότε θα κάνει ξαστεριά. Τα πράγματα κυκλοφορούσαν από στόμα σε στόμα κι ένα βράδυ ήρθε ο Ξυλούρης, άκουσε το Καπνισμένο τσουκάλι και μου λέει Αυτά θέλω να τα πω εγώ! Αυτός διάλεξε δηλαδή το συγκεκριμένο έργο. Ε, όλα τα άλλα ήταν και λίγο συγκυρίες, να πούμε. Την Τσανακλίδου, λόγου χάριν, εγώ την έφερα από πάνω, από το ΚΘΒΕ. Απλούστατα επειδή η κοπέλα έψαχνε για δουλειά κι εγώ δεν είχα μπουάτ, βρήκε τον Μαρκόπουλο και μπήκε στο σχήμα του. Ωραία τραγούδια κάναμε και με την Τάνια τώρα που τα θυμάμαι!

Συζητούσαμε πρόσφατα για σας με τον παραγωγό Κώστα Κωτούλα. Μου έλεγε πως οι Πυγολαμπίδες βγήκαν από μια μικρή εταιρεία και σκεφτόμουν πόσο είχαν αλλάξει τα πράγματα δισκογραφικά μέσα σε μία 20ετία.

Ο Κώστας, επειδή είναι φίλος, αγαπητό άτομο και καλός σ' αυτό που έκανε, μου τηλεφώνησε: Ξέρεις την αγάπη που σού'χω, θέλω να κάνουμε μαζί τραγούδια. Είχε βρει χρηματοδότη με μια εταιρεία που λεγόταν ''Ανατολή''. Δεν με ενδιέφερε ποτέ τι ταμπέλα έχει πάνω το τραγούδι, όπως δεν ενδιαφέρει ποτέ και έναν ακροατή η ταμπέλα ενός δίσκου που παίρνει. Τα υπόλοιπα είναι όροι εμπορίου, πως θα κινηθεί δηλαδή ένας δίσκος κ.λπ. Εγώ κοίταγα τη δουλειά μου, τη μουσική μου. Τον ρώτησα ποιους τραγουδιστές έχει η εταιρεία αυτή κι ο Κώστας μου απάντησε: Θα βρούμε όποιον θέλουμε. Οι εταιρείες πλέον δίνουν εύκολα τους τραγουδιστές τους. Αυτά εσύ τα ξέρεις, του είπα, εγώ δεν ασχολούμαι πλέον. Έτσι, φωνάξαμε τον Μανώλη Μητσιά που ανήκε σε άλλη εταιρεία. Του είπαμε να πάρει άδεια, λέει Αύριο θα μου την έχουν έτοιμη κιόλας. Δεν το έκανε όμως, πέρασε ο καιρός, μέχρι που φτάσαμε στη μέρα που έπρεπε ο δίσκος να φύγει για το εργοστάσιο, ήταν όλα έτοιμα. Με καλεί ο Κωτούλας στο στούντιο, Έλα, ήρθε η άδεια σήμερα! Πάω από κει και διαβάζω ένα χαρτί που έλεγε: Παραχωρούμε τον Μανώλη Μητσιά με τους εξής όρους! Διαβάζω τον πρώτο όρο: Η εταιρεία δύναται να ανατυπώσει το δίσκο όποτε και οπουδήποτε θελήσει κ.λπ. Δεν διάβασα καν το δεύτερο όρο! Σκίζω το χαρτί και λέω του Μητσιά: Μανώλη μου, πάρ'το πίσω αυτό το χαρτί που μού'φερες! Τηλεφωνώ μετά κατευθείαν του Μπαγιώκη: Μπαγιώκη, έλα όπως είσαι να τραγουδήσεις στο στούντιο! Ε, τι νά'κανα, βρήκαν άνθρωπο τώρα να του βάλουν όρους (γέλια)

Ωστόσο, ο Μητσιάς έχει πει τα καλύτερα τραγούδια σας.

Μα γι' αυτό σας είπα και την ιστορία αυτή. Έτσι είναι. Και το Ελάφι στη Σταδίου, ότι λέει ο Μπαγιώκης στις Πυγολαμπίδες, ήτανε για τον Μανώλη, ακόμα και εκείνο το κομμάτι που τελικά είπα εγώ στο δίσκο. Εξαιρείται το ομότιτλο, οι Πυγολαμπίδες, που το τραγούδησε η Νένα Βενετσάνου.



Και μ' αυτήν έχετε συνεργαστεί πολύ από ένα διάστημα και μετά.

Βέβαια. Με τη Νένα γνωριστήκαμε λίγο μετά τη χούντα. Κοριτσάκι ήταν, είχε έρθει από τη Γαλλία και με βρήκε με την κιθάρα της σ' αυτά τα γαλλικά τραγούδια που είχε φτιάξει. Ερωτεύσιμο κορίτσι ήταν. Κάναμε μαζί την πρώτη της συναυλία κάπου στο Βύρωνα, γύρω στο 1975-76, όπου εκεί τραγούδησε το Γιατί να γίνω μάνα, αν θυμάμαι καλά.

Τελικά, κύριε Λεοντή, μόνο ως ευτύχημα θα χαρακτηριζόταν η σύμπλευση σας με τον Θανάση Συλιβό και τον ανεξάρτητο Μετρονόμο του.

Εγώ τον έβαλα στην παραγωγή δίσκων. Θέλω τώρα να τον βάλω και σε κάτι άλλο: Έκδοση σε νότες, χαρτιά. Τα δικά μου τραγούδια, ας πούμε, δεν υπάρχουν σε νότες, παραμένουν ανέκδοτα. Αφού κάνει βιβλία, ας κάνει και παρτιτούρες να υπάρχουν. Εξάλλου, ως γνωστόν, οι συμπαραγωγές γίνονται εκ των ενόντων, δεν έχει φράγκο κι αυτός ο φουκαράς και αγωνίζεται μόνος με το μεράκι του. Έχει ξεψυλλιαστεί και ο στιχουργός μας, ο Δημήτρης Λέντζος, που είχε ένα μαγαζί και έβγαζε χρήματα και τώρα δεν τό'χει ούτε αυτό...Σκοπεύουμε τώρα να κάνουμε ένα κύκλο τραγουδιών με τον Πάνο Μπούσαλη και ψάχνουμε πως θα καλυφτεί η παραγωγή. Πάλι καλά που έχω τη δυνατότητα να τα γράφουμε όλα εδώ στο στουντιάκι μου. Είχα κι ένα παιδί που ήξερε καλά τα προγράμματα στον κομπιούτερ και με βοηθούσε.

Από αριστερά: Θανάσης Συλιβός- Χρήστος Λεοντής- Δημήτρης Λέντζος- Σταμάτης Κραουνάκης (φωτογραφία: Αγγελική Παπαϊωάννου)

Θέλετε να πείτε πως δεν κάνατε χρήση φυσικών οργάνων;

Όχι, οι μουσικοί ήρθαν κι έπαιξαν και πάντα έρχονται. Έχω καλή σχέση μαζί τους, μπορώ να τους πω να έρθουν να παίξουν τζάμπα και μετά, όποτε μπορώ κι εγώ, τους βοηθώ. Καθαρές κουβέντες δηλαδή: Έλα να παίξεις δωρεάν. Δεν έχω κανένα παράπονο, είναι μουσικοί πρώτης επιλογής και δοτικοί. Τους ευχαριστώ! Έχω πολλούς στίχους για τη νέα δουλειά, ακόμη δεν έχω κατασταλάξει. Ας τελειώσει αυτή η παράσταση τώρα και θα ξεκινήσουμε σιγά - σιγά να δούμε τι θα κάνουμε.

Τον ξέρω πολλά χρόνια τον Μπούσαλη, είναι εξαιρετικός καλλιτέχνης.

Είναι πολύ καλό παιδί και πολύ καλός τραγουδιστής. Έχει ωριμάσει, γιατί παλιότερα ήταν λιγάκι γλυκερός και του το είχα επισημάνει.

Θα ήθελα να σας παρακολουθήσω να διδάσκετε έναν τραγουδιστή. Τι αποζητάτε από τον εκάστοτε ερμηνευτή σας;

Συνταγή δεν υπάρχει. Το πρώτο που με ενδιαφέρει είναι να δω με την πρώτη, αν μου μεταφέρει και μένα κάποια συγκίνηση. Αν προσθέτει το δικό του λιθαράκι στο τραγούδι, να μην αισθάνομαι δηλαδή την άπωση. Να καταλαβαίνει τι τραγουδάει επίσης. Το τραγούδι, ο λόγος, είναι ελευθερία και συνήθως λέω σε ένα νέο τραγουδιστή: Θέλω να το πεις όπως ο θείος μου.

Πως το έλεγε, για να καταλάβω κι εγώ, ο θείος σας;

Στο χωριό στην Κρήτη δεν υπήρχε ούτε ρεύμα,ούτε αυτοκίνητα. Τίποτα. Όλες οι μετακινήσεις με τον γάιδαρο γίνονταν. Έβαζε ο θείος μου μια κουρελού κατάχαμα πάνω από τις πυρωμένες από τον ήλιο του απογεύματος πέτρες. Εγώ ήμουν πέντε - έξι χρονών. Ξαπλώναμε με δισεκατομμύρια αστέρια από πάνω μας και μού'λεγε ιστορίες για τον Ιορδάνη τον ποταμό, μου τραγουδούσε με μια βραχνή ακατέργαστη φωνή τον Ερωτόκριτο, ολόκληρο, από την αρχή ως το τέλος!

Κατάλαβα, σαν τον Ψαραντώνη ένα πράγμα.

Μού'λεγε Που μείναμε, παιδί μου; Του έλεγα και συνέχιζε. Εκείνος ο τρόπος έκφρασης του ναΐφ ανθρώπου με σημάδεψε σε όλη τη ζωή μου. Με είχε συγκλονίσει. Και δεν είχε τίποτα!

Είχε, όμως, απόλυτη επίγνωση του ότι έβγαινε απ' τα χείλη του.

Βέβαια! Ήταν μια ομορφιά ο ίδιος! Αν δεν αγαπήσει ο εκάστοτε τραγουδιστής αυτό που του δίνεται να τραγουδήσει, δεν παίζει κανένα ρόλο αν έχει καλή ή καθόλου φωνή.



Ως παρατήρηση έχω να κάνω πως ενώ δουλέψατε πολύ για το θέατρο, οι ερμηνευτές σας δεν έπασχαν από υπέρμετρη θεατρικότητα, από υπερβολή.

Κάποια στιγμή το πέτυχα αυτό δουλεύοντας με τη Λυδία και την Τάνια, όπως και με τον Πέτρο Δαμουλή, επίσης ηθοποιό. Έχεις και τον Κούτρα, είναι εξαίρετος ερμηνευτής, αλλά του Δαμουλή λάμπει το μάτι του!

Οι ηθοποιοί τελικά είναι οι καλύτεροι τραγουδιστές;

Το καλύτεροι δεν το καταλαβαίνω, θα προτιμούσα σίγουρα το εκφραστικότεροι. Θυμάμαι τη Μελίνα Μερκούρη που ήθελε πολύ να πει τραγούδια μου και μου έλεγε: Ρε συ, κάνεις πολύ μεγάλες φράσεις και εγώ δεν τα μπορώ αυτά (γέλια).

Με τη Μαρία Φαραντούρη πως και δεν συνεργαστήκατε;

Πήγε με τον Μίκη αυτή, φύγανε περιοδείες, μετά πέρασε ο καιρός, έκανε ο καθένας τα δικά του.

Σας έτυχε να δουλέψετε με τραγουδιστή που ήταν ''αλλού γι' αλλού'';

Πολλές φορές.

Κι εκεί τι κάνατε;

Το πολύ - πολύ τον άφηνα να το πει μια φορά το τραγούδι για να μην τον προσβάλλω, δεν θα ήθελα να τον απομακρύνω χωρίς ευγένεια. Του έλεγα Εντάξει, τό'πες μία, αυτό μπορούσες, αυτό έδωσες...

Η Φλέρυ Νταντωνάκη με τον Χρήστο Λεοντή το 1975 (φωτογραφία: Αρχείο Χ. Λεοντή)

Πάμε τώρα στη Φλέρυ Νταντωνάκη. Η συνεργασία σας αγγίζει τον αστικό μύθο πλέον.

Υπάρχει ένα τραγούδι μου με τη Φλέρυ που μου αποκαλύφθηκε εκ των υστέρων, το Τέτοιος τρανός θαλασσοπόρος του Ντάριο Φο!

Το γνωρίζω, σε δική μου εκπομπή πρωτακούστηκε.

Ακριβώς, ακριβώς! Το 1974, λοιπόν, ο Χατζιδάκις είχε κάνει στην Πλάκα το Πολύτροπον. Ήταν ιδιοκτησίας του Βαγγέλη Σκούρτη, αδερφού του Γιώργου, του θεατρικού συγγραφέα. Την επόμενη χρονιά, το '75, με φώναξε εμένα ο Σκούρτης να στήσω πρόγραμμα με τα τραγούδια μου. Θά'ναι και η Φλέρυ, μου λέει. Ευτύχημα θεώρησα τη συνεργασία αυτή κι εκεί, στις πρόβες, την άκουσα να τραγουδάει το Νανούρισμα του Lorca, που'χε πει στη δισκογραφία η Τσανακλίδου. Ήταν μια σκέτη ευφυΐα η Φλέρυ στο τραγούδισμα της! Λέγαμε, λοιπόν, πως θα στήσουμε το πρόγραμμα, αλλά ύστερα από δυο - τρεις μέρες μάλωσε με τον Σκούρτη και σηκώθηκε κι έφυγε. Έμαθα πως απαίτησε να βγει με ένα νυφικό που θά'χε ουρά πέντε μέτρα και κάτι κεριά και μού'λεγε ο Σκούρτης Που να τρέχουμε τώρα να της βρούμε νυφικό πέντε μέτρα; (γέλια) Είχαμε θαυμάσια σχέση με τη Φλέρυ. Μάλιστα την πείραζα. Εκείνη μού'κανε βουδιστικές υποκλίσεις, τα χέρια σε στάση προσευχής, και της έλεγα Άσε τις μαλακίες τώρα και πάμε να τραγουδήσεις, προσπαθούσα να την κάνω πιο γήινη. Δεν αντιδρούσε, μου χαμογελούσε απλά. Εκείνη έτσι ήταν όμως η καημένη, τα πίστευε αυτά τα πράγματα, ήταν η ιδεολογία της στη συγκεκριμένη φάση τουλάχιστον.

Παραμένετε αριστερός, κύριε Λεοντή;

Ξέρω κι εγώ τι είμαι πια; Πρώτα απ' όλα τι θα πει Αριστερά; Ο τρόπος ζωής και ο τρόπος συμπεριφοράς σου καθορίζουν την ιδεολογία σου.

Εννοείτε πως δεν είναι μια σχηματοποιημένη έννοια.

Όχι, ξέρω τον στόχο μου: Θέλω όπως περνάω εγώ καλά, να περνάει καλά και ο γείτονας μου. Πάντα σκεφτόμουν το ''εμείς'', ποτέ δεν σκέφτηκα το ''εγώ''. Αν είναι να περνάει καλά ο διπλανός μου με το να στερηθώ εγώ κάτι, είμαι έτοιμος να το στερηθώ, αρκεί να έχουμε μεταξύ μας αλληλεγγύη, αδερφοσύνη, καλοσύνη, αξιοπρέπεια - αυτές είναι οι αξίες και οι αρετές, όλα τα άλλα τα θεωρώ παραφερνάλια.

Είστε αισιόδοξος για το μέλλον της χώρας; Το βλέπετε δυσοίωνο ή απλά η ιστορία επαναλαμβάνεται;

Ακριβώς αυτό. Από ένα αίσθημα αυτοσυντήρησης, ο άνθρωπος θέλει να αισθάνεται ελεύθερος απ' όλα τα δεσμά. Έτσι και τώρα θα βρει τη δύναμη να αποτινάξει κι αυτά τα δεσμά όσο συντομότερα όμως συλλάβει την αιτία που τον έχουν φέρει σ' αυτή την κατάσταση. Όσο αργεί, τόσο θα καθυστερεί και η απελευθέρωση του. Νομίζω πως τα κόμματα, έτσι όπως συντηρούν ένα σύστημα, και ειδικά το Κομμουνιστικό, θα πρέπει να προσαρμοστούν και να προσαρμόσουν τις ανάγκες τους στις ανάγκες της κοινωνίας και του κόσμου όλου. Οφείλουν την κοινή πορεία και σύμπλευση με τον κόσμο.

Είναι γνωστό πως παραμένετε ψηφοφόρος του ΚΚΕ, αλλά με μία κριτική διάθεση επίσης.

Ναι, είμαι ψηφοφόρος του ΚΚΕ και πολλές φορές διαφωνώ σε πάρα πολλά πράγματα. Φυσικά δεν είναι ανάγκη να κάτσω να βγάλω ντουντούκα, αλλά θεωρώ υγιές να ασκώ κατά καιρούς την κριτική μου. Για παράδειγμα, έκανα μία πρόταση που αφορούσε την ΚΝΕ. Τους είπα: Έχετε την ωραιότερη νεολαία, γιατί δε φτιάχνετε μια χορωδία νέων με 30, 40, 50 και 60 παιδιά που να σπάει κόκαλα και να τραγουδάει από Μπαχ μέχρι αντάρτικα, που σας αρέσουν; Γιατί δηλαδή, δεν ήταν καλή πρόταση αυτή;

Φαντάζομαι τι σκάλωμα θα έφαγαν οι Κνίτες εδώ μέσα με τις ξυλογραφίες του Πάμπλο Νερούντα και του Ρίτσου και τις αφίσες από συναυλίες με τον Ξυλούρη και τον Μεράντζα!

Ε, δεν ξέρω, την πρόταση την κατέκριναν, γιατί αργεί να γίνει μάλλον. Πριν από ενάμισι χρόνο την κατέθεσα. Ήρθαν εδώ τα παιδιά, οι νεολαίοι, τα είπαμε μια χαρά. Εγώ είδα ότι μία τέτοια απλή πρόταση θα προσέφερε στο σύνολο των ανθρώπων, γιατί κομμουνισμός δεν είναι να λες μόνο ότι στηρίζεις τον πολιτισμό. Στην πράξη να σε δω!



Ανήκατε στους πολιτικούς συνθέτες εκείνους που θεωρούσαν το ροκ αμερικανόφερτη υποκουλτούρα;

Κοιτάξτε, αυτή τη στιγμή υπάρχει ένας αφελληνισμός των νέων παιδιών.

Τώρα μιλάτε σαν συνθέτης της πατριωτικής Αριστεράς;
Μιλάω σαν ένας συνθέτης που βλέπει τον αφελληνισμό των νέων όχι μόνο στη μουσική, αλλά στα πάντα, ακόμη και στην έκφραση τους. Με τις λέξεις που χρησιμοποιούν, η ελληνική γλώσσα φθίνει, πάει στην άκρια σιγά - σιγά. Η πλουσιότερη γλώσσα και μητέρα όλων των άλλων γλωσσών, πάει να αντικατασταθεί από τη γλώσσα του εμπορίου. Μιλάμε για τη γλώσσα του λόγου, της φιλοσοφίας, της ποιητικής έκφρασης...Το βλέπω στα τραγούδια των νέων! Τα ραδιόφωνα παίζουν συνέχεια αμερικανικά τραγούδια, για όνομα του Θεού δηλαδή (σ.σ. υψώνει τη φωνή του). Και τα αμερικανικά σκουπίδια κυρίως! Τι θα ακούσει και με τι θα χορέψει ο νέος άνθρωπος; Μ' αυτό το συνεχές ντούπου - ντούπου; Ούτε ξέρω τι λένε αυτά τα τραγούδια, αλλά κάποια σε ραπ ύφος οδηγούν συνήθως στην παραίτηση, στο ''εγώ'', σε τέτοιες καταστάσεις. Βλέπεις τους Έλληνες δημιουργούς και κάνουν τα στραβά μάτια. Τι θα τραγουδάνε οι νέοι σε δέκα χρόνια από τώρα; Βλέπεις, ας πούμε, τη συναυλία που θα κάνει ο Σαββόπουλος στο Καλλιμάρμαρο και αγνοεί τελείως το τραγούδι της γενιάς του!

Μήπως όμως απλά ο κόσμος προχωράει, έστω και σε λάθος δρόμο; Πάντως προχωράει. Ο δε Σαββόπουλος έχει αποδείξει ότι είναι χαμαιλέοντας εδώ και μισό αιώνα.

Γιατί δε βάζει Μαρκόπουλο μέσα; Γιατί δε βάζει Θεοδωράκη, ένα έστω; Βεβαίως βάζει τους παλιότερους μέσα, τον Αττίκ, τον Γιαννίδη, καλά κάνει, αλλά μην κάνεις όμως και μια τρύπα στη μέση! Δεν ξέρω, αυτό πιστεύω εγώ, εκτός κι αν πέφτω έξω, αν έχω πληροφορηθεί λάθος. Είναι σαν να κάνεις ένα άλμα προς τα πίσω και στη μέση να αφήνεις μια τρύπα!

Κάνατε παρέα με τον Σαββόπουλο, υπήρξατε φίλοι;

Όχι, τον συμπαθώ και - φαντάζομαι - με συμπαθεί κι αυτός, αλλά δεν έχουμε καμία ιδεολογική συγγένεια. Δεν κολλήσαμε ποτέ ιδιαίτερα, δεν ταιριάξαμε. Μάλιστα, τους Αχαρνής που είχε κάνει, εγώ τον πρότεινα στον Κουν. Είχα να κάνω ένα άλλο έργο τότε και είπα του Κουν Δοκίμασε με τον Σαββόπουλο. Δεν έχει κάνει ποτέ θέατρο, αλλά μπορεί να προκύψει κάτι ενδιαφέρον! Μου τηλεφωνούσε ανήσυχος ο Κουν στις δύο τη νύχτα: Βρε Χρήστο, εγώ θέλω να κάνω θέατρο, αυτός θέλει να κάνει τα δικά του! Ο Αριστοφάνης δεν είναι πρόσχημα σε μένα! Εγώ πάλι τού'λεγα Κάνε λίγη υπομονή μέχρι να βρείτε τη χρυσή τομή. Πάνω στη βδομάδα δεν τα βρήκαν και του είπε ο Κουν του Σαββόπουλου Άντε γεια σου...Την επόμενη χρονιά είχα προτείνει τον Θάνο Μικρούτσικο για τη μουσική στην Ειρήνη. Εγώ πάλι δε μπορούσα, ήμουν κλεισμένος για κάτι άλλο, οπότε του λέω του Θάνου Θα σε πάρουν τηλέφωνο αύριο από το Τέχνης, η μετάφραση θά'ναι του Βάρναλη, πάρ'το βιβλίο για νά'σαι ενήμερος. Δεν τον κάλεσαν τελικά στο τηλέφωνο και ποτέ δεν έμαθα το λόγο, πάντως εγώ τον είχα προτείνει για τη δουλειά.

Πιστεύετε πως η οικογενειακή γαλήνη συμβαδίζει με την καλλιτεχνική ισορροπία;

Νομίζω ναι, διότι μικρός που ήμουν, η παιδική ηλικία ήταν μόνο στέρηση, μόνο! Δεν είχαμε τίποτα! Και τα είχαμε όλα! Με θυμάμαι να παίζω με ένα σπιρτόκουτο. Κάποιος το είχε πετάξει κι εγώ το πήρα και το έκανα παιχνιδάκι. Στο σχολείο τη βγάζαμε με συσσίτια, είχαμε και τραχώματα στα μάτια που μας έβαζαν μια κίτρινη αλοιφή κι έβλεπες εκατό παιδιά να πηγαίνουν σαν τους αόμματους. Ξέρετε όμως τι συνέβαινε; Ήμασταν όλοι ίσοι! Να, λοιπόν, το παράδειγμα της ισότητας. Η ευτυχία δε βρίσκεται στα χρήματα, αλλά στο μοίρασμα των πάντων με τους πάντες. Να η Αριστερά που με ρωτάγατε πριν: Το μοίρασμα όλων των πραγμάτων με όλους τους ανθρώπους. Όλο αυτό μου έφερε ψυχική ισορροπία, δεν αισθάνομαι κόμπλεξ και ποτέ δε ζήλεψα κανέναν. Ο Βάρναλης, ξέρετε, όταν τον ρωτούσαν Ποια γυναίκα σ' αρέσει;, έλεγε Τ' αλλουνού (γέλια). Έτσι κι εγώ, άμα με ρωτήσουν ποια τραγούδια μ' αρέσουν, λέω Τ' αλλουνού! Αγαπάω τα όμορφα τραγούδια κι ας μην τά'χω κάνει εγώ. Είναι κέρδη αυτά από μία στερημένη παιδική ηλικία, όταν πηγαίναμε κώλο - κώλο στον τοίχο για να μη φαίνονται τα μπαλώματα στα παντελόνια, που σήμερα θεωρούνται μόδα.
Φωτογραφία: Αντώνης Μποσκοΐτης (11/05/2017)

Έχετε δυο κόρες και τρία εγγόνια. Παππούς δηλαδή.

Το ωραιότερο πράγμα! Δεν μετριέται με τίποτα η απεραντοσύνη της αγάπης των παιδιών.

Υπήρξατε καλός, που λένε, πατέρας;

Ποτέ μου δεν άσκησα εξουσία απάνω στα παιδιά μου. Άφηνα τα κορίτσια μου να κάνουν ότι θέλανε, βλέπανε κι αυτά όμως τι γονείς είχαν! Είναι κάτι μάνες με το τσιγάρο όλη την ώρα στο στόμα και λένε στην κόρη τους Μην καπνίζεις! Ε, πως Μην καπνίζεις, αφού κι εσύ τι κάνεις απ' το πρωί ως το βράδυ; Τα παιδιά έχουν προσλαμβάνουσες απ' τους γονείς τους και σαν άνθρωποι και σαν πολίτες και σαν επαγγελματίες, στα πάντα.

Προσέχετε την υγεία σας;
Δεν κάνω τίποτα το ιδιαίτερο. Δεν είμαι υποχόνδριος με θέματα υγείας, απλώς επειδή τώρα είμαι 77 ετών, οποιοσδήποτε μεγαλώνει μαζεύει ζάχαρο, πίεση, ουρικά, τα γνωστά. Ευτυχώς είναι γιατρός ο γαμπρός μου και τον συμβουλεύομαι σε διάφορα θέματα.

Σε εκατό χρόνια από τώρα που δεν θα υπάρχει κανένας μας, πιστεύετε πως θα ζει το τραγούδι σας, θα ανακαλύπτεται;

Νομίζω πως θα υπάρχουν και τότε τα τραγούδια, αν όχι όλα, πάντως πολλά. Σημασία έχει να υπάρχουν τα μέσα ώστε να μπορέσουν οι άνθρωποι να τα ακούσουν, να πάρουν την πληροφορία. Πως έφτασαν σε εμάς, λόγου χάριν, τα τραγούδια του Σούμπερτ; Με την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνογνωσίας. Έτσι θα φτάσουν στις επόμενες γενιές και τα δικά μας τραγούδια.

Σε εκατό χρόνια από τώρα, βέβαια, μπορεί να μην υπάρχει και ο πλανήτης ολόκληρος, αν γίνουμε κινδυνολόγοι κι εμείς λίγο.

Κοιτάξτε, μέλλον κατά τη γνώμη μου δεν υπάρχει. Ούτε παρελθόν! Ένα παρόν υπάρχει μόνο ανά πάσα στιγμή. Το παρόν είναι που μετράει. Μέλλον ότι και να ορίσεις, θα είναι κάτι άλλο, την πάτησες. Το παρελθόν πάλι δε μπορείς να τό'χεις ζήσει, άρα φτάνει αλλιώς σε σένα. Παρόν είναι μια μέρα, μία ώρα, ένα δευτερόλεπτο. Ο χρόνος στη ζωή μας είναι κάτι ανυπολόγιστο, ανύπαρκτο σχεδόν. Δε λέω αν υπάρχει ή δεν υπάρχει. Απλά λέω δεν ξέρω...

Αγνωστικιστής είστε και στα θρησκευτικά σας πιστεύω;

Δεν ξέρω αν υπάρχει ή δεν υπάρχει Θεός, άρα ο καθένας είναι ελεύθερος να βγάλει τα συμπεράσματα του.

Από έναν καλλιτέχνη περιμένεις να σου πει ότι Θεός μπορεί νά'ναι κι αυτό το δέντρο στον κήπο σας, τα τζιτζίκια που μας έχουν πάρει τα αυτιά, αν και συζητάμε σε εσωτερικό χώρο...

Οτιδήποτε μπορεί να είναι! Θεός πάντως είναι κατασκεύασμα του ανθρώπου απ' την ανάγκη του να εξηγήσει την ίδια του την ύπαρξη. Δεν ξέρει δηλαδή τι του συμβαίνει και λόγω της ανημπόριας της δικής του, εναποθέτει τις ελπίδες του σε μία άλλη δύναμη. Ο Θεός είναι, λοιπόν, μια λέξη που βρέθηκε για να συμπεριλάβει ως έννοια κάτι πολύ σύνθετο και πολυδιάστατο.

Ωστόσο, κάνατε θρησκευτικό γάμο κι εσείς, βαφτίσατε τα παιδιά σας, να υποθέσω, όπως και στο σπίτι σας είδα αρκετά εικονίσματα.

Μα ναι, εγώ δεν έχω κανένα πρόβλημα. Απ' τη στιγμή που δεν είμαι σίγουρος, τηρώ κάποιες παραδόσεις, δεν πάω κόντρα στη λαϊκή έκφραση, αν θέλετε. Βλέπω, ας πούμε, δεσποτάδες φασισταριά και βλέπω και ανθρώπους αφοσιωμένους. Μπορώ σαν πολίτης να αποδοκιμάσω, να πω Κοίτα την κατάντια αυτών των θρησκευτικών ηγετών, που πήραν μια θρησκεία αγάπης και την έκαναν κήρυγμα μίσους, αλλά τη δική μου γνώμη δε θα την εκφράσω ούτε αρνητικά, ούτε θετικά, για καμία παράδοση, θρησκευτική ή μη! Δεν θά'χε ιδιαίτερη σημασία αν παντρευόμουν σε εκκλησία ή εδώ στο δρόμο. Απ' την άλλη μεριά, η συγκεκριμένη πίστη έχει διατηρήσει μια ατμόσφαιρα που είναι αρκετά ενδιαφέρουσα και έχει προσφέρει πολλά και στον πολιτισμό. Υπάρχουν τα αρνητικά στοιχεία, οι καταστροφές των αρχαίων ναών κ.λπ., υπάρχουν όμως και τα θετικά! Ποια; Δημιούργησε μια τεράστια και σημαντική σχολή ζωγραφικής, μας κληροδότησε υμνωδίες και υπέροχα ποιητικά κείμενα, έναν εξαιρετικό αρχιτεκτονικό ρυθμό, μια τεχνοτροπία.

Κατανοώ το ''πακέτο'' όλο που περιγράφετε. Το ίδιο δε συμβαίνει και με το θέατρο;

Ακριβώς! Εγώ αυτό που δε μπορώ στο σύγχρονο αρχαίο θέατρο είναι δύο πράγματα: Τα κοστούμια αφενός και τη χρήση της μουσικής αφετέρου. Βάζουν δηλαδή ένα τζιν στο Χορό και νομίζουν ότι κάνουν μοντέρνο θέατρο. Είναι το ίδιο με το να μπω σε μια εκκλησία που δεν έχει τίποτα μέσα εκτός από έναν παπά που φοράει τζιν. Άμα αφαιρέσεις την ατμόσφαιρα, αυτό το άμα τη εμφανίσει, που λένε, χάνεται και η όλη πράξη, το τελετουργικό. Τι να κάνουμε, η καθημερινότητα ήταν ο χιτώνας, γιατί να φοράνε τζιν οι ηθοποιοί; Δεν το καταλαβαίνω! Ότι μπορεί να σε υποβάλλει, το κρατάς μαζί φυσικά με τον λόγο.



Εν αρχή ην ο λόγος ειδικά στο θέατρο κι εσείς, κύριε Λεοντή, είχατε εναντιωθεί στον Γιαν Φαμπρ στο Φεστιβάλ Αθηνών πέρσι.

Ένας από τους λόγους της εναντίωσης μου είχε να κάνει με το ότι το αρχαίο θέατρο βασίζεται στο λόγο κι αυτοί όλοι τό'χουνε κάνει θέαμα. Προβολείς από δω, προβολείς από κει, ξεβράκωτοι από δω, ξεβράκωτες από κει, που πήγε ο λόγος; Μεσημέρι παίζονταν οι παραστάσεις στον αρχαίο κόσμο, τι πράγματα είναι αυτά τώρα; Να πιάνει ο άλλος το πουλί του και να κάνει τον Οιδίποδα; Ε δε γίνεται! Έχω εξοργιστεί, γιατί καλύπτουν τη σκηνοθετική τους ένδεια με ένα πράγμα περίεργο στο μάτι! Το θέατρο θα πρέπει να αναζητήσει την ουσία του στην αξία του λόγου και των ανθρώπινων αιτημάτων, όχι στο φαίνεσθαι.

Τελευταία ερώτηση: Τι περιμένετε να σας φέρει η ζωή;

Την ανηφόρα της με τις ομορφιές της και τις ασχήμιες της. Τους αγώνες της, τον αγώνα της. Να μην εγκαταλείψω τον αγώνα για κατάκτηση της εσωτερικής ελευθερίας μου. Την υπέρτατη ελευθερία να αισθάνεται κανείς ελεύθερος ακριβώς μέχρι να κλείσει τα μάτια του.

* Την Τρίτη 24/3 θα μεταδοθεί από το Κανάλι της Βουλής, στις 21.00, η συναυλία του Χρήστου Λεοντή με το έργο «Καντάτα Ελευθερίας»

Μένουμε δυνατοί. Δυναμώνουμε τη φωνή μας (βίντεο)

Αισχρό να κερδοσκοπούν τα ιδιωτικά μεγαθήρια της Υγείας με ευθύνη της κυβέρνησης

902

«Θα στηριχτούμε στις δυνάμεις του Εθνικού Συστήματος Υγείας (...) Ο ιδιωτικός τομέας λειτουργεί υπό την απόλυτη καθοδήγηση του υπουργείου Υγείας...».

Aυτά ανέφερε ο πρωθυπουργός στο τελευταίο του διάγγελμα, στις 19 Μάρτη.

Η ένταξη των ιδιωτικών κλινικών στον κρατικό σχεδιασμό έπρεπε ήδη να είχε γίνει. Καθώς επίσης αυτό που έπρεπε να είχε ήδη γίνει ήταν η άμεση προμήθεια όλων των νοσοκομείων με τον απαραίτητο εξοπλισμό για την αποφυγή ενδο-νοσοκομειακής μετάδοσης του ιού και σε νοσηλευόμενους και σε προσωπικό.

Δυστυχώς η καθημερινότητα απέχει ακόμα από τα αυτονόητα. Μέχρι και πριν λίγες μέρες, στα ιδιωτικά νοσοκομεία διενεργούνταν κανονικά μη επείγοντα χειρουργεία, αφού η εργοδοσία εκμεταλλευόμενη την αναστολή των δημόσιων νοσοκομείων βρήκε τρόπο να πλουτίσει.

Υπάρχουν ακραία παραδείγματα, π.χ. σε μεγάλη κλινική την περασμένη βδομάδα έγιναν πάνω από δέκα αισθητικές πλαστικές επεμβάσεις!

Σε κάποιες κλινικές, τα κανονικά χειρουργεία «βαφτίζονται» επείγοντα (π.χ. αντί για λίπωμα, απόστημα), αψηφώντας στο όνομα του κέρδους και τις εκκλήσεις του προσωπικού και τις ελλείψεις της αιμοδοσίας, βάζοντας σε κίνδυνο σε περίπτωση επιπλοκών και τη ζωή των ασθενών.

Αισχροκέρδεια με τα τεστ για τον κορονοϊό

Για την προστασία του προσωπικού δεν λαμβάνεται κανένα μέτρο. Σε αυτόν τον τομέα οι εργαζόμενοι του ιδιωτικού τομέα Υγείας είναι σε ακόμα χειρότερη θέση από το Δημόσιο. Πέρα από μία και μόνο χειρουργική μάσκα, η οποία χρησιμοποιείται για όλη τη βάρδια, στα υπόλοιπα μέσα ατομικής προστασίας (γυαλιά, στολή) σημειώνονται σαφείς ελλείψεις και σε περίπτωση χρησιμοποίησής τους, τότε αυτό γίνεται εκ περιτροπής από το προσωπικό!

Οι δειγματοληψίες σε εργαζόμενους στην ιδιωτική Υγεία που παρουσιάζουν συμπτώματα στη μεγάλη πλειοψηφία των κέντρων γίνονται με χρέωση (!) και πολύ επιλεκτικά, ακόμα και αν έρθουν σε επαφή με επιβεβαιωμένο κρούσμα. Αξιοποιούν για αυτό τους γιατρούς των κλινικών και γιατρούς εργασίας. Π.χ. σε παχύσαρκη εργαζόμενη με βήχα και δύσπνοια της είπαν να γυρίσει στη δουλειά της κανονικά!

Το αποκορύφωμα αφορά το πλιάτσικο και την αισχροκέρδεια με τα τεστ για τον κορονοϊό. Εως τώρα όλα τα ιδιωτικά διαγνωστικά που διαφημίζουν ότι κάνουν το τεστ, παίρνουν μόνο το δείγμα από τον ασθενή και το στέλνουν είτε στο Παστέρ είτε στην Ιατρική Σχολή. Δεν έχουν δικά τους εργαστήρια και αντιδραστήρια. Δηλαδή χρεώνουν απλώς τη λήψη του φαρυγγικού επιχρίσματος και μετά το υλικό δουλεύεται εκεί που στέλνουν και τα δημόσια νοσοκομεία. Μάλιστα έχουν και υψηλή ταρίφα, αλλά και... «φιλική τιμή» για το ίδιο το προσωπικό τους.

Κάποια τρανταχτά παραδείγματα:

-- «Ιατρικό Αθηνών»: Στέλνει στο Παστέρ και περιμένουν από μέρα σε μέρα τα δικά τους αντιδραστήρια.

-- «Ερρίκος Ντυνάν»: Η εξέταση κοστίζει 275 ευρώ για το κοινό, 77 για το προσωπικό. Τα στέλνει όλα στο Παστέρ.

-- «Υγεία»: 310 ευρώ, επίσης τα στέλνει στο Παστέρ και στην Ιατρική Σχολή.

-- «Ιασώ General»: Χρέωση 300 ευρώ για το κοινό και 150 ευρώ για το προσωπικό. Κάνει και κατ' οίκον επισκέψεις για λήψη δείγματος με 350 ευρώ. Σε μία μέρα την προηγούμενή βδομάδα έκανε 187 κατ' οίκον δειγματοληψίες (187x350 = 65.450 ευρώ). Τα στέλνει στο Παστέρ. Ξεμένει από κιτ λήψης δειγμάτων και έχει κρατήσει κάποιες δεκάδες για τους... VIP πελάτες του.

-- «Μητέρα»: Δεν χρεώνουν δείγματα στο προσωπικό, τα έστελναν στο «Αlab», ένα ιδιωτικό που έκανε την εξέταση (ας ελπίσουμε pcr - δηλαδή μοριακό έλεγχο - και όχι rapid test, που μπορεί να δώσει πολλά περισσότερα ψευδώς αρνητικά αποτελέσματα) και τώρα στην Ιατρική Σχολή.

-- «Βιοϊατρική»: Είναι το μόνο που έχει μοριακό τμήμα και κάνει τα τεστ από την Παρασκευή 20/3. Νωρίτερα και από εκεί πήγαιναν τα δείγματα για να δουλευτούν στην Ιατρική και το Παστέρ. Το διαφήμιζε μάλιστα και ο Πορτοσάλτε στον «ΣΚΑΪ», ότι μόνο με 120 ευρώ κάνεις τη δουλειά σου χωρίς καν να βγεις από το αυτοκίνητο...

-- «Ιατροί κατ' οίκον 1144»: Διαφημίζουν ότι κάνουν pcr, ότι συνεργεία με ειδικό εξοπλισμό και στολές πραγματοποιούν δειγματοληψίες κατ' οίκον και τα μεταφέρουν σε εξειδικευμένο εργαστήριο. Κι αυτοί τα πηγαίνουν στο Παστέρ.

Στο βωμό του κέρδους καταπατούνται οι έννοιες της Πρόληψης και της δημόσιας Υγείας

Τα ζητήματα που προκύπτουν είναι πολύ σοβαρά:

1. Είναι αισχρό από την κυβέρνηση το να στέλνει κόσμο στα ιδιωτικά διαγνωστικά. Τη στιγμή που καλεί όσους έχουν ήπια συμπτώματα κρυολογήματος και γρίπης να μείνουν σπίτι και να μην κάνουν το τεστ, λέει ανοιχτά πως όποιος θέλει μπορεί να πάει στα ιδιωτικά. Οι οδηγίες που βγαίνουν από τον ΕΟΔΥ, όλο και περιορίζουν τα κριτήρια ορισμού του ύποπτου κρούσματος για το οποίο θα σταλεί δείγμα από δημόσιες μονάδες. Ο ίδιος ο Τσιόδρας είπε: «Δεν θα κάνουμε το τεστ σε ήπια συμπτώματα, για όποιον θέλει υπάρχουν τα ιδιωτικά». Δηλαδή κριτήριο γίνεται η τσέπη...

2. Αρνούνται να κάνουν τεστ σε υγειονομικούς, βγάζουν πρωτόκολλα και κόφτες για να περιορίσουν τα τεστ (τρεις τύποι κινδύνου έκθεσης, λέει ο ΕΟΔΥ), περιορίζουν τα κριτήρια μόνο στις ευπαθείς ομάδες, στη βαριά νόσο κ.λπ. και την ίδια στιγμή τα ιδιωτικά στέλνουν ανεξέλεγκτα. Καθημερινά φτάνουν καταγγελίες στα εκλεγμένα συνδικαλιστικά όργανα, που λένε πως οι επιτροπές λοιμώξεων των δημόσιων νοσοκομείων ή διάφοροι υπεύθυνοι - προϊστάμενοι κ.λπ., αρνούνται να διενεργήσουν τεστ για τον SARS-CoV-2 σε υγειονομικούς που εμφανίζουν συμπτώματα ή έχουν εκτεθεί σε επιβεβαιωμένα κρούσματα. Υπάρχουν ακόμα περιπτώσεις που μετά την άρνηση να γίνει στο δημόσιο νοσοκομείο πήγαν σε ιδιωτικό και βγήκε θετικό τεστ (όπως σε εργαζόμενο του ΚΑΤ και του «Αλεξάνδρα»).

3. Λένε να μη συρρέουν στα νοσοκομεία, για να μην υπάρχει διασπορά. Αραγε στα ιδιωτικά δεν διασπείρεται η νόσος;;

4. Πόσο επιβαρύνονται τα 2 πιστοποιημένα εργαστήρια διενέργειας pcr για τον SARS-CoV-2 (Παστέρ και Ιατρική Σχολή) όταν δέχονται χιλιάδες δείγματα από τον ιδιωτικό τομέα; Αλόγιστη χρήση δηλαδή, με βασική ένδειξη την ταρίφα που πληρώνει ο κόσμος. Οι ιδιώτες πληρώνονται αδρά και προκαλούν συμφόρηση στα ίδια εργαστήρια που στέλνει και το ΕΣΥ. Δεν λειτουργούν απλά παράλληλα στο ΕΣΥ, λειτουργούν ενάντια στον συλλογικό σχεδιασμό.

5. Σαν να μην έφταναν τα παραπάνω, αντί για επίταξη η κυβέρνηση με την πρόσφατη ΠΝΠ διπλασιάζει την αποζημίωση που παίρνουν οι κλινικάρχες για τη διάθεση κρεβατιών ΜΕΘ των ιδιωτικών κλινικών στον ΕΟΠΥΥ. Από 800 ευρώ, το ποσό που θα πληρώνει το Δημόσιο σαν «ενοίκιο» πάει στα 1.600 ευρώ τη μέρα! Στη βάση μάλιστα των σχετικών ΠΝΠ, το υπουργείο Υγείας δεσμεύει πιστώσεις ύψους 30 εκατ. ευρώ ως έκτακτη επιχορήγηση του ΕΟΠΥΥ, «για την αντιμετώπιση δαπανών αποζημίωσης ιδιωτικών θεραπευτηρίων - κλινικών, καθώς και ιδιωτών για την πραγματοποίηση κλινικού και εργαστηριακού ελέγχου».

Στον βωμό του κέρδους των ιδιωτικών κλινικών καταπατούνται οι έννοιες της πρόληψης και της προστασίας της δημόσιας Υγείας. Οσο λειτουργούν οι ιδιωτικές κλινικές με σκοπό τον πλουτισμό των μετόχων και δεν επιτάσσονται στις ανάγκες του δημόσιου συστήματος, τόσο θα κινδυνεύει η ζωή των ασθενών και των εργαζομένων σε αυτές.

Τώρα χρειάζεται επίταξη των ιδιωτικών κλινικών, παροχή δωρεάν ιατρικών υπηρεσιών και εξοπλισμός τους με το απαραίτητο υλικό για την προστασία του ιατρονοσηλευτικού προσωπικού και την ελαχιστοποίηση του ρίσκου της ενδο-νοσοκομειακής μετάδοσης του κορονοϊού.

Η πανδημία δεν σταματά με την ατομική ευθύνη, θέλει μέτρα δραστικά και ενίσχυση και ισχυροποίηση της δημόσιας Υγείας: Αμεση επίταξη του ιδιωτικού τομέα. Αμεση επίταξη κλινών, κλινικών, κρεβατιών ΜΕΘ και εργαστηρίων του ιδιωτικού τομέα. Διενέργεια τεστ για κορονοϊό σε όλο το προσωπικό. Απαγόρευση της διενέργειας τεστ στον ιδιωτικό τομέα, επίταξη όλης της ποσότητας αντιδραστηρίων και κιτ που διαθέτουν. Διενέργεια τεστ μόνο βάσει επιστημονικών ενδείξεων, απολύτως δωρεάν και με ευθύνη των κρατικών φορέων σε μεγάλες ομάδες πληθυσμού, σύμφωνα με τις τρέχουσες οδηγίες του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας.

Ακούστε τους γιατρούς! Η.Σιώρας: "Ο ηρωισμός ειναι δεδομένος αλλά εκείνη η ρημάδα η κρατική ευθύνη που είναι;"

"Να επιταχθούν άμεσα ιδιωτικοί γιατροί και κλινικές και τα ιδ.εργαστήρια που κανουν το τεστ και τρεχει ο κοσμάκης και δινει απο 120-450 ευρώ για να εξεταστεί."
"Να ανοίξουν άμεσα 120 κρεβάτια στο "Σωτηρία" που ειναι κλειστά και πανε να λειτουργησουν 30 κρεβάτια χωρίς καινουργιο προσωπικό. Νοσοκομείο Δ.Αττικής 40 κλίνες που τοζητάμε τόσο καιρό, Ασκληπιείο Βουλας 26 κλίνες, για να μην παμε στα Νοσοκομεια που έκλεισαν το '11 και '12 και τα ξέχασαν δια παντός.
Ο ηρωισμός μας είναι δεδομένος, ξερουμε την ατομική ευθύνη, αλλά εκείνη η ρημαδα η κρατική ευθύνη που είναι; "

Δ.Κουτσούμπας: Επικίνδυνη η σταση της ηγεσίας της εκκλησίας και κάποιων ιεραρχών

Η στάση της ηγεσίας της εκκλησίας κι ορισμένων ιεραρχών ήταν το λιγότερο επικίνδυνη. Ένα σεβαστό ατομικό δικαίωμα, όπως είναι αυτό της πίστης, δε μπορεί να ασκείται σε βάρος της δημόσιας υγείας. Ούτε μπορεί η ζωή και η υγεία των ανθρώπων να επαφίεται σε μεταφυσικές και θρησκευτικές δοξασίες και τελετουργίες οποιουδήποτε δόγματος. Φυσικά ευθύνη έχει και η κυβέρνηση για την καθυστέρηση στη λήψη μέτρων, αποδεικνύοντας για μια ακόμη φορά ποσό αναχρονιστικός είναι ο εναγκαλισμός κράτους - εκκλησίας. Δυστυχώς μόνο το ΚΚΕ προτείνει την πλήρη κατάργηση αυτού του εναγκαλισμού, που σήμερα την αντιλαμβάνονται πολλοί περισσότεροι.

ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΣ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑΚΩΝ ΓΙΑΤΡΩΝ ΣΤΟΝ ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟ

Στη μάχη με τον «αόρατο εχθρό» χρειάζονται στρατιώτες και όπλα!


Παράσταση διαμαρτυρίας της ΟΕΝΓΕ σήμερα στις 4 μ.μ. στο υπουργείο Υγείας, απαιτώντας προσλήψεις και όλα τα αναγκαία μέτρα στη μάχη με τον κορονοϊό



Από παλιότερη διαμαρτυρία της ΟΕΝΓΕ με κεντρικό αίτημα το μαζικό διορισμό μόνιμων γιατρών στα νοσοκομεία
«Στη μάχη ενάντια στον "αόρατο εχθρό" χρειαζόμαστε: ΣΤΡΑΤΙΩΤΕΣ (μόνιμο προσωπικό), ΕΠΙΘΕΤΙΚΑ ΟΠΛΑ (αναπνευστήρες και κλίνες ΜΕΘ), ΑΜΥΝΤΙΚΑ ΟΠΛΑ (ατομικά μέσα προστασίας για το υγειονομικό προσωπικό, ώστε να μη βγει εκτός μάχης)», τονίζει η Ομοσπονδία Ενώσεων Νοσοκομειακών Γιατρών Ελλάδας (ΟΕΝΓΕ) σε ανοιχτή επιστολή της προς τον πρωθυπουργό, απαντώντας στο προχτεσινό διάγγελμά του.



Σήμερα, Πέμπτη, η ΟΕΝΓΕ προχωρά σε παράσταση διαμαρτυρίας στο υπουργείο Υγείας στις 4 μ.μ., απαιτώντας από την κυβέρνηση να πάρει όλα τα αναγκαία μέτρα για να μπορούν οι εργαζόμενοι στα δημόσια νοσοκομεία να κάνουν τη δουλειά τους σωστά και με ασφάλεια.
Μαζί με τον «αόρατο» εχθρό αντιμετωπίζουμε τις ορατές τραγικές ελλείψεις

Στην ανοιχτή επιστολή της προς τον πρωθυπουργό, η ΟΕΝΓΕ επισημαίνει τα εξής:

«Η αναγκαία ατομική υπευθυνότητα για την τήρηση των μέτρων προστασίας και η επίσης αναγκαία συμμόρφωση με τις συστάσεις και τις οδηγίες των ειδικών δεν μπορεί να υποκαταστήσει την κρατική ευθύνη, την ευθύνη της κυβέρνησής σας, για την αντιμετώπιση της εξελισσόμενης επιδημίας του κορονοϊού.

Επαναλάβατε στο διάγγελμα ότι είμαστε σε πόλεμο με έναν εχθρό που είναι αόρατος αλλά δεν είναι ανίκητος.

Είναι δική σας ευθύνη να πάρετε όλα τα αναγκαία μέτρα για να θωρακιστεί όσο είναι δυνατόν το δημόσιο σύστημα Υγείας.

Είναι δική σας ευθύνη να εξασφαλίσετε στην εμπροσθοφυλακή όλα τα αναγκαία μέσα για να μπορέσει να αναμετρηθεί με τον εχθρό και να τον νικήσει με όσο το δυνατόν μικρότερες απώλειες.

Μία βδομάδα μετά την εξαγγελία σας για 2.000 προσλήψεις υγειονομικού προσωπικού, πόσες έχετε κάνει; Τι περιμένετε; Στο διάγγελμά σας δεν κάνατε την παραμικρή νύξη για προσλήψεις γιατρών.

Εστω αυτήν τη στιγμή ακούστε τη φωνή των "μαχητών των νοσοκομείων", όπως μας αποκαλέσατε. Αυτών που δεν έχουν να αντιμετωπίσουν μόνο τον "αόρατο" εχθρό, αλλά αναμετρώνται καθημερινά με τις ορατές, οφθαλμοφανείς, τραγικές ελλείψεις για τις οποίες έχετε την αποκλειστική ευθύνη. Εσείς και οι προκάτοχοί σας.

Οι 2.000 προσλήψεις νοσηλευτικού προσωπικού δεν φτάνουν. Τόσες είχατε εξαγγείλει και τον Ιούλιο, όταν δεν ήμασταν σε πόλεμο και δεν τις κάνατε.

Είναι δική σας ευθύνη να προχωρήσετε άμεσα σε μαζικές προσλήψεις γιατρών, νοσηλευτών, τραυματιοφορέων με προτεραιότητα τη στελέχωση των τμημάτων πρώτης γραμμής, ΤΕΠ, ΜΕΘ, ΕΚΑΒ, αλλά και των Κέντρων Υγείας για να αποσυμφορηθούν τα νοσοκομεία.

Είναι δική σας ευθύνη έστω και τώρα να φροντίσετε για τον εφοδιασμό του υγειονομικού προσωπικού με τα αναγκαία ατομικά μέσα προστασίας.

Λέτε ότι μιλάτε πάντα τη γλώσσα της αλήθειας. Γιατί λοιπόν δεν λέτε την αλήθεια;

Οι 1.900 κλίνες οι οποίες εύχεστε να μη χρειαστούν, χρειάζονται ήδη αποδεδειγμένα. Και αυτό γιατί μέχρι σήμερα περιέθαλπαν ασθενείς με άλλα νοσήματα. Από εκεί προέρχονται κατά κύριο λόγο. Από την αναστολή "μέχρι νεωτέρας" της λειτουργίας αυτών των τμημάτων και των κλινικών. Η συντριπτική τους πλειοψηφία δεν είναι νέες κλίνες. Δεν προστίθενται στο σύστημα Υγείας. Το ίδιο ακριβώς ισχύει και για όσες νέες κλίνες ΜΕΘ αναπτυχθούν: Ηταν απολύτως απαραίτητες κι αυτές, και πολύ περισσότερες και πριν την επιδημία.

Είναι δική σας ευθύνη να προχωρήσετε άμεσα στην επίταξη κρεβατιών, κλινικών, ΜΕΘ του ιδιωτικού τομέα για να μπορέσει να αντεπεξέλθει το σύστημα Υγείας».
Το «όποιος θέλει ας κάνει τεστ στον ιδιώτη» υπηρετεί την κερδοσκοπία μεγάλων κέντρων

Αναφορικά με τα τεστ για τον κορονοϊό, η ΟΕΝΓΕ σημειώνει:

«Ο εκπρόσωπος του υπουργείου Υγείας για τον νέο κορονοϊό, ο κ. Τσιόδρας, είπε ότι "ναι μεν υπάρχει επάρκεια σε αντιδραστήρια για το τεστ του κορονοϊού" αλλά "στόχος είναι να μην ξοδεύεται άσκοπα σε ασυμπτωματικούς ασθενείς".

Αν δεχτούμε πως ισχύουν τα παραπάνω τότε είναι ανεπίτρεπτο και απαράδεκτο να λέτε ότι "όποιος θέλει να στέλνει δείγμα εξέτασης μέσω του ιδιωτικού τομέα, είναι ελεύθερος να το κάνει".

Ειλικρινά δεν το κατανοούμε.

Ας υποθέσουμε ότι εφαρμόζονται μόνο τα οριζόντια γενικά μέτρα. Σε αυτήν την περίπτωση:

1. Εχετε ή δεν έχετε την ευθύνη όταν εσείς δεν απαγορεύετε σε όποιον το επιθυμεί να το κάνει στα ιδιωτικά εργαστήρια, χωρίς να υπάρχει επιστημονική ένδειξη;

2. Αν το τεστ διενεργηθεί στον ιδιωτικό τομέα την περίοδο της επώασης, βγει ψευδώς αρνητικό και ο ασυμπτωματικός ή ο ασθενής με ήπια κλινικά συμπτώματα θεωρήσει ότι δεν έχει προσβληθεί από κορονοϊό και δεν παίρνει τις αναγκαίες προφυλάξεις, υπάρχει ο κίνδυνος διασποράς ή όχι;

3. Θα έχετε ή δεν θα έχετε εσείς στο ακέραιο την ευθύνη τόσο για τη διασπορά όσο και για την "άσκοπη σπατάλη" της διαθέσιμης ποσότητας αντιδραστηρίων, αν δεν πάρετε την απόφαση να επιτάξετε το σύνολο της ποσότητας των αντιδραστηρίων του ιδιωτικού τομέα και δεν εξασφαλίσετε ότι το τεστ θα διενεργείται απολύτως δωρεάν και μόνο αν υπάρχει ένδειξη;

Αν υποθέσουμε ότι εφαρμόζονται και εντοπισμένα μέτρα "εντός κοινότητας" (όπως σε χώρες π.χ. Κίνα, Ν. Κορέα, Ταϊβάν κ.λπ., "μοντέλο" που άλλωστε φαίνεται να είναι και το πιο αποτελεσματικό έως τώρα) τότε και μόνο τότε, έχει νόημα η μαζική διενέργεια του τεστ σε ασυμπτωματικούς.

Σε αυτήν την περίπτωση:

1. Πρέπει να είναι εξασφαλισμένη πολύ μεγάλη επάρκεια κιτ και αντιδραστηρίων.

2. Τα τεστ πρέπει να διενεργούνται απολύτως δωρεάν με αποκλειστική ευθύνη των επίσημων κρατικών φορέων.

Σε κάθε περίπτωση το μοναδικό που εξυπηρετεί το "οποιοσδήποτε επιθυμεί (χωρίς ενδείξεις και οδηγίες) να πηγαίνει να το κάνει ιδιωτικά", είναι η κερδοσκοπία των μεγάλων ιδιωτικών διαγνωστικών κέντρων και θεραπευτηρίων».
Χρειαζόμαστε στρατιώτες και όπλα για να αντιμετωπίσουμε την επιδημία

Η ΟΕΝΓΕ καταλήγει στην επιστολή της:

«Οι στιγμές είναι δύσκολες. Ακούστε τη φωνή αυτών που "χθες" θέλατε να φιμώσετε γιατί αναδείκνυαν τις ελλείψεις, διεκδικούσαν και κατέθεταν συγκεκριμένες προτάσεις για την αντιμετώπιση της επιδημίας. Ακούστε τη φωνή αυτών που μέχρι και σήμερα, αυτήν τη στιγμή, αφήνετε να αντιμετωπίζουν τον "αόρατο εχθρό" χωρίς όπλα, χωρίς μέσα ατομικής προστασίας. Αυτούς που προσπαθείτε να φιμώσετε για να μη διαμαρτύρονται δημόσια.

Κύριε Μητσοτάκη, μάσκες προστασίας από τον κορονοϊό να μας δώσετε, όχι "φίμωτρα" για να μη μιλάμε.

Κύριε Μητσοτάκη, αυτό που χρειαζόμαστε αυτήν τη στιγμή πρώτα και κύρια δεν είναι "ένα οικονομικό αντάλλαγμα" που υπαινιχθήκατε ότι θα μας δώσετε.

Στη μάχη ενάντια στον "αόρατο εχθρό" χρειαζόμαστε: ΣΤΡΑΤΙΩΤΕΣ (μόνιμο προσωπικό), ΕΠΙΘΕΤΙΚΑ ΟΠΛΑ (αναπνευστήρες και κλίνες ΜΕΘ), ΑΜΥΝΤΙΚΑ ΟΠΛΑ (ατομικά μέσα προστασίας για το υγειονομικό προσωπικό ώστε να μην βγει εκτός μάχης). Αυτά διεκδικούμε για να αντιμετωπίσουμε την επιδημία.

Eσείς το είπατε στο χθεσινό σας διάγγελμα. Ο πρώτος και κύριος λόγος ανήκει τώρα στους γιατρούς. Ακούστε μας λοιπόν έστω και τώρα».

Μαρτυρία του Ελληνα γιατρού στο νοσοκομειο του Μπεργκαμο Γ.Γιούργου - "παρακαλώ τηρήστε πιστά τις οδηγίες! Αν γίνετε Ιταλία η Ελλάδα δεν θα αντέξει"

Αυτοί που θα διαβάσουν αυτό το άρθρο σίγουρα θα ανησυχήσουν πολύ. Ομως κάποιες φορές η ανησυχία δεν είναι εχθρός αλλά φίλος. Στη χώρα μας το σύστημα υγείας έχει υποστεί τρομερά χτυπήματα τα τελευταία χρόνια από τις πολιτικές των μνημονίων και δεν συγκρίνεται με το ιταλικό ειδικά στη Β.Ιταλία. Και μόνο οι "οδηγίες" απελπισίας του τύπου "δεν χρειάζονται μάσκες από τους μη ασθενείς","μην κάνετε τεστ άσκοπα" κλπ, απλά επειδή δεν υπάρχουν ούτε μάσκες αλλά δυστυχώς ούτε κιτ για τεστ στον ιό, θα πρέπει να μας βάλουν σε σκέψη.

Αυτός ο κόσμος δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να μας δώσει την ασφάλεια που χρειαζόμαστε. Ας κάνουμε λοιπόν ΤΩΡΑ ό,τι μπορούμε για την πρόληψη και για μας αλλά και για τους άλλους. Την ίδια στιγμή είναι αυτονόητο ότι πρέπει με κάθε τρόπο να απαιτήσουμε ΑΜΕΣΑ  έστω και την τελευταία στιγμή να ενισχυθεί με γιατρούς αλλά και μέσα(ΜΕΘ, Αναπνευστήρες, κιτ τεστ, φάρμακα, επιτάξεις ιδιωτ.κλινικών κλπ) το Σύστημα Υγείας της χώρας μας, που τσακίστηκε από τις "μεταρρυθμίσεις" που εγιναν για τη "στήριξη της οικονομίας" και σε βάρος της υγείας μας.
Ο Γ.Γιούργος ήταν από αυτούς που όπως είχε πεί 2-3 εβδομάδες πριν, πίστευαν ότι η κατάσταση θα ήταν πολύ πιο απλή και αντιμετωπίσιμη. Η συνέχεια δεν δικαίωσε την αισιοδοξία του

(Το άρθρο-μαρτυρία του έλληνα γιατρού είναι από το "έθνος")

15.03.2020
Συγκλονίζει ο Ελληνας γιατρός του νοσοκομείου του Μπέργκαμο δρ. Γιώργος Γιούργος και αποκαλύπτει ζοφερές εικόνες από τη νοσηλεία ασθενών


Τρεις εβδομάδες πέρασαν από την πρώτη επικοινωνία του ethnos.gr με τον Έλληνα γιατρό του νοσοκομείου «Πάπα Τζιοβάνι ΧΧIIΙ» του Μπέργκαμο δρ. Γιώργο Γιούργο και από τότε έχουν αλλάξει πολλά. Τόσο στην Ιταλία, όσο και στην Ελλάδα. Δυστυχώς μέρα με τη μέρα η χώρα μας πατάει στα χνάρια της Ιταλίας, αλλά το Εθνικό Σύστημα Υγείας της χώρας μας δεν έχει την υποδομή της Ιταλίας.


Ο δρ. Γιούργος τρέμει στην ιδέα να δει την πατρίδα του να περάσει όσα βιώνει ο ίδιος και η ιταλική κοινωνία. Συνθήκες βγαλμένες από ταινία σκληρού θρίλερ και με σενάρια που γράφονται κάθε μέρα στα κρεβάτια του υπερσύχρονου νοσοκομείου.

«Έχουμε υποκαταστήσει το Θεό»

Φοβάται πως εάν οι Έλληνες δεν προσέξουν η Ελλάδα δεν θα αντέξει και εξηγεί τους λόγους: «Η Ελλάδα δεν έχει την υποδομή της Ιταλίας. Δεν είναι υποτιμητικό να το παραδεχτούμε. Ολόκληρη Ιταλία και έχει γονατίσει. Οι νεκροί μπαίνουν σε σακούλες, θάβονται ή καίγονται με συνοπτικές διαδικασίες. Χάνονται άνθρωποι υγιείς μέσα σε ώρες. Εγώ και οι συνάδελφοι μου έχουμε υποκαταστήσει το Θεό. Ζητώ συγγνώμη αλλά δεν είναι βλασφημία αυτό που λέω. Έτσι αισθάνομαι. Μέσα σε δευτερόλεπτα πρέπει να πάρουμε απόφαση ποιος θα ζήσει και ποιος θα πεθάνει. Μπαίνουμε μέσα στο θάλαμο και πρέπει να αποφασίσουμε ποιος ζει και ποιος πεθαίνει αφού προηγουμένως διαπιστώσουμε πως ο ασθενής "έφτασε" και δε μπορεί να γυρίσει πίσω».



«Ο ασθενής "φτάνει" προς το τέλος»

Τα λόγια του είναι γροθιά στο στομάχι και μάλιστα από έναν άνθρωπο που πριν από 20 ημέρες μας είχε τονίσει πολλές φορές πως «δεν χρειάζεται πανικός». Τα λόγια του σοκάρουν: «Όλα τα δωμάτια έχουν μετατραπεί σε μίνι εντατικές. Σχεδόν όλοι έχουν μάσκες οξυγόνου. Όσοι έχουν προσβληθεί από κοροναϊό και προσβληθεί ο πνεύμονας τους θα χρειαστούν σίγουρα μάσκα οξυγόνου. Δυστυχώς όμως δεν φτάνει αυτό. Με δεδομένο πως δεν υπάρχει εμβόλιο ή κάποια συγκεκριμένη θεραπευτική ουσία παρέχουμε ενδοφλέβιες ενέσεις παρακεταμόλης για να ρίξουμε τον πυρετό. Εάν ο υψηλός πυρετός δεν υποχωρήσει ο ασθενής "φτάνει" προς το τέλος. Δεν υπάρχει επιστροφή».
«Μας παρακαλούν για ένα "αντίο" από το κινητό»

Σε ερώτηση να μας εξηγήσει το τι σημαίνει "έχει φτάσει" ο ασθενής ο Γιώργος Γιούργος λέει: «Το "έχει φτάσει" σημαίνει πως έχει φτάσει στο σημείο "μηδέν", δεν έχει αέρα για να αναπνεύσει. Φτάνει στο θάνατο. Το χειρότερο με τον κοροναϊό είναι πως εκτός από τους γιατρούς που βλέπουν πως έρχεται το τέλος, το καταλαβαίνει και ο ασθενής όταν πρόκειται να φτάσει στο τέλος. Είναι συγκλονιστικό. Αυτά που βλέπουμε κάθε μέρα δεν περιγράφονται. Μας παρακαλούν οι ασθενείς να πούμε ένα "αντίο" στους συγγενείς τους που δεν έχουν πρόσβαση και δε μπορούν να τους μιλήσουν. Μας εκλιπαρούν να πάρουν ένα τηλέφωνο. Και το αντίθετο. Μας ζητούν οι συγγενείς των ασθενών να βάλουμε το τηλέφωνο στο αφτί τους να τους μιλήσουν για τελευταία φορά. Δεν γίνεται όμως. Και να θες να τους εξυπηρετήσεις δεν γίνεται. Τα περιστατικά είναι εκατοντάδες και πρακτικά είναι αδύνατο».

Οι τελευταίες ώρες και η μορφίνη

Οι πιο συγκλονιστικές στιγμές για τους γιατρούς και το νοσηλευτικό προσωπικό είναι οι τελευταίες ώρες των ασθενών και εξηγεί: «Ο κοροναϊός προσβάλει τις ηλικίες από 40-50 ετών και πάνω. Ο πιο μικρός σε ηλικία αυτή τη στιγμή στο νοσοκομείο μας είναι 28 ετών. Οσο πιο μεγάλος σε ηλικία είναι ο ασθενής τόσο μικρότερες είναι οι αντοχές του και δεν κάνει κάποιο γύρισμα ανάκαμψης. Οι πιο τραγικές στιγμές είναι οι τελευταίες ώρες διότι ο ασθενής νιώθει πως πνίγεται, πως δεν έχει άλλο αέρα. Ακόμα και μάσκα οξυγόνου που έχει, νιώθει να πνίγεται επειδή ο ιός καταστρέφει τον πνεύμονα. Για το λόγο αυτό κι όταν πλέον κριθεί πως δεν υπάρχει επιστροφή και ο ασθενής έχει "φτάσει" τότε του χορηγείται μορφίνη. Ο λόγος δεν είναι άλλος από το να χαλαρώσει, να ηρεμήσει και να μην έχει την αντίδραση που έχει κάθε άνθρωπος που πεθαίνει όταν νιώθει πως δεν έχει αέρα».

«Ξέραμε πως δεν θα ξανασυναντηθούμε»

Το πρωί του Σαββάτου 14/3 μία περίπτωση μιας 70χρονης γυναίκας που νοσηλεύονταν στην εντατική συγκλόνισε τον Έλληνα ΩΡΛ: «Όταν έκανε εισαγωγή στο νοσοκομείο με τα συμπτώματα ήταν ευδιάθετη, είχε πολύ καλή φυσική κατάσταση και υψηλό ηθικό. Ανέβασε υψηλό πυρετό για μία εβδομάδα και το γύρισε σε πνευμονία. Της χορηγούσαμε ενδοφλέβιες αντιπυρετικές αλλά δεν έπεφτε με τίποτα ο πυρετός. Μιλούσαμε, καταλάβαινε πως "έφτανε" και δεν είχε γυρισμό. Είπαμε θα τα πούμε "μετά". Ξέραμε και οι δύο πως δεν θα ξανασυναντηθούμε».

«Δεν θα αντέξει η Ελλάδα»

Ο Γιώργος Γιούργος κάνει έκκληση στους Ελληνες πολίτες να τηρήσουν πιστά τους κανόνες προφύλαξης και μεταφέρει ζοφερές εικόνες από την σκληρή πραγματικότητα που βιώνει κάθε λεπτό στο υπερσύχρονο νοσοκομείο του Μπέργκαμο που κατά 95% έχει μετατραπεί σε μία ενιαία εντατική μονάδα: «Ξέρετε πολύ καλά από την προηγούμενη επικοινωνία μας πως είμαι πολέμιος της αρνητικής δημοσιότητας και του πανικού. Σας το είχα επισημάνει άλλωστε. Μετά τα όσα βιώνουμε όμως τον τελευταίο μήνα σας λέω με βεβαιότητα πως πρέπει να πάρετε όλα τα απαραίτητα μέτρα για να περιοριστεί το κακό. Εάν η Ελλάδα γίνει Ιταλία δεν θα αντέξει τις επιπτώσεις και δεν αναφέρομαι μόνο στους θανάτους, αλλά και στις επιπτώσεις στην οικονομία, στην κοινωνία, στον τουρισμό, στο σύστημα υγείας, παντού. Θα αναγκαστείτε να μεταφέρετε νεκρούς σε σακούλες. Και σας το λέω ενώ ο αδελφός μου εργάζεται στην Ελλάδα και η οικογένεια μου είναι στην Κέρκυρα. Εφαρμόστε τις συμβουλές των ειδικών, μη λογαριάζετε το πράγματι μεγάλο κόστος της εφαρμογής των μέτρων αλλιώς η ζημιά θα είναι ανεπανόρθωτη και ανυπολόγιστη σε όλα τα επίπεδα. Επίσης στις ανθρώπινες απώλειες να μην υπολογίζουμε μόνο τα θύματα του κοροναϊού αλλά και τους ανθρώπους που αυτή την περίοδο δεν λαμβάνουν σωστές θεραπευτικές αγωγές ή δεν κάνουν τις απαραίτητες εγχειρήσεις και πεθαίνουν αβοήθητοι».

«Δεν κάνει κανείς πίσω»

Ο Ελληνας γιατρός στο «Πάπα Τζιοβάνι ΧΧIIΙ» παραδέχτηκε πως παίζει την υγεία του κορώνα γράμματα. Τόνισε όμως πως είναι το τελευταίο που τον νοιάζει πλέον, όχι γιατί θέλει να κάνει τον ήρωα αλλά επειδή είναι ταγμένος στον όρκο που έδωσε: «Δεν κάνει κανείς πίσω. Δεν είμαι μόνο εγώ. Είναι όλοι γιατροί και το νοσηλευτικό προσωπικό. Είναι σαν την μάχη. Από τον καναπέ σου σκέφτεσαι πως δεν θα πολεμήσεις αλλά όταν μπεις στη μάχη δεν κάνεις πίσω. Λαμβάνω τα διαθέσιμα μέτρα ασφαλείας. Ξέρω πως παίζω την υγεία μου κορώνα γράμματα. Να σας πω μάλιστα ίσως και να έχω κολλήσει και μάλιστα δύο φορές αλλά το πέρασα στο πόδι. Ισως η ψυχολογία, δεν ξέρω τι να πω. Δεν κάνουμε τεστ οι γιατροί μόνο σε ακραίες περιπτώσεις. Δε μπορούμε να λείψουμε ούτε μία μέρα. Θα μείνουμε εδώ με μοναδικό στόχο να βγούμε νικητές ως κοινωνία και ως άνθρωποι».

ΠΑΜΕ: Οι εξελίξεις αναδεικνύουν τη βαρβαρότητα ΕΕ - ΝΑΤΟ και των κυβερνήσεων που συμμετέχουν ενεργά στους σχεδιασμούς τους

Σε ανακοίνωσή του για τις εξελίξεις, το Πανεργατικό Αγωνιστικό Μέτωπο σημειώνει:



«Ο εγκλωβισμός χιλιάδων προσφύγων και μεταναστών στα νησιά του Αιγαίου και στα ελληνοτουρκικά σύνορα στον Εβρο αναδεικνύει με τον πιο δραματικό τρόπο τη βαρβαρότητα των ιμπεριαλιστικών οργανισμών, ΕΕ και ΝΑΤΟ, και της εκάστοτε ελληνικής κυβέρνησης που συμμετέχει ενεργά σε αυτούς.

Είναι αυτοί που διαλύουν χώρες και ξεριζώνουν λαούς ολόκληρους και μετά εγκλωβίζουν τα θύματά τους σε κάθε είδους "φυλακή". Είναι αυτοί που δίνουν αέρα στα πανιά της τουρκικής άρχουσας τάξης και της κυβέρνησης του Ερντογάν, για να χρησιμοποιούν τους πρόσφυγες κάθε χώρας ως όχημα προκειμένου να προωθούν τα δικά τους συμφέροντα και να παίζουν τα δικά τους γεωπολιτικά παιχνίδια στην περιοχή.

Είναι υπεύθυνοι για τις εκατόμβες των νεκρών μεταναστών και προσφύγων, μεταξύ των οποίων βρίσκονται και μικρά παιδιά, για την έκθεσή τους σε όλο και πιο επικίνδυνους δρόμους διαφυγής, για την ένταση της εκμετάλλευσής τους από τους διάφορους "διακινητές" που κερδοφορούν πάνω στο υστέρημα των δυστυχισμένων ανθρώπων.

Η κυβέρνηση της ΝΔ, με την ομοθυμία του ΣΥΡΙΖΑ και των λοιπών κομμάτων που στηρίζουν το σύστημα της εκμετάλλευσης, υποστηρίζει μέχρι κεραίας τον Κανονισμό του Δουβλίνου και τις Συμφωνίες ΕΕ - Τουρκίας, που μετατρέπουν την Ελλάδα σε αποθήκη και φυλακή - "κλειστού" ή "ανοιχτού" τύπου - προσφύγων και μεταναστών. Μαζί με τον δραστικό περιορισμό στο δικαίωμα παροχής ασύλου σε ξεριζωμένους ανθρώπους που το δικαιούνται, επιστρατεύει κάθε μέσο καταστολής απέναντί τους και απέναντι σε όσους αγωνίζονται χωρίς να τσιμπούν στο μικρόβιο του εθνικισμού που σπέρνει. H εμπλοκή της Frontex, για τη φύλαξη των συνόρων, δημιουργεί ακόμα μεγαλύτερους κινδύνους για το λαό.

Με την "ομοψυχία" που προβάλλουν, ενισχύουν αντιδραστικά, ξενοφοβικά, ρατσιστικά και φασιστικά στοιχεία που επιδιώκουν να στρέψουν τους Ελληνες εργάτες ενάντια στους μετανάστες και τους πρόσφυγες, στα θύματα της καπιταλιστικής βαρβαρότητας.

Ο πραγματικός εχθρός των εργατών και των βιοπαλαιστών όλου του κόσμου είναι αυτοί που εκμεταλλεύονται τη δουλειά και το μόχθο μας, για να αυγαταίνουν τα πλούτη τους.

Είναι οι πολιτικές τους, που γεννούν τους ιμπεριαλιστικούς πολέμους, που έχουν μετατρέψει τη "γειτονιά" μας σε μια ευρύτερη πυριτιδαποθήκη ανταγωνισμών και πολεμικών συγκρούσεων, που δυναμώνουν τα ρεύματα της προσφυγιάς και ταυτόχρονα τα εγκλωβίζουν φτιάχνοντας "φράγματα" και "φυλακές", για να προστατεύουν το "κοινό σπίτι" της ΕΕ. Είναι αυτοί που με βάση τις ανάγκες της κερδοφορίας των επιχειρηματικών ομίλων κάθε χώρας ανοιγοκλείνουν ανάλογα τις κάνουλες για την είσοδο ή όχι προσφύγων ως φτωχού, εργατικού δυναμικού.

Η ενότητα των εργαζομένων χτίζεται στους αγώνες και στην πάλη απέναντι στις κυβερνήσεις και τους ιμπεριαλιστικούς οργανισμούς που βρίσκονται απέναντί τους.

Η προστασία των συνόρων δεν μπορεί να συνοδεύεται με μισανθρωπισμό, με "αυτόκλητους" υπερασπιστές που κάνουν επίδειξη δύναμης πάνω σε ταλαιπωρημένους ανθρώπους ή με φωνές που μιλούν για εκτοπισμούς των προσφύγων σε ξερονήσια.

Τέτοιες εικόνες προσβάλλουν και υπονομεύουν τους πρόσφατους αγώνες των νησιωτών, αλλά δεν μπορούν να λερώσουν την αλληλεγγύη που έχουν δώσει απλόχερα οι κάτοικοι, τα συνδικάτα και μαζικοί φορείς όλα αυτά τα χρόνια. Τέτοιες αντιδραστικές φωνές πρέπει να μπουν στο περιθώριο, να μη σηκώνουν κεφάλι όσοι σπέρνουν το δηλητήριο του εθνικισμού και του ρατσισμού στις γραμμές του εργαζόμενου λαού. Ο λαός μας ξέρει από πρώτο χέρι τι σημαίνει αλληλεγγύη και πανανθρώπινα ιδανικά, μπορεί να διακρίνει τον πραγματικό ένοχο, να μη "χτυπάει" το σαμάρι για να ακούσει το γαϊδούρι, να στοχεύει στους πραγματικούς θύτες και όχι στα θύματα.

Το ΠΑΜΕ καλεί τις συνδικαλιστικές οργανώσεις να βγουν θαρρετά και με την ανακοίνωση στο χέρι και να βρεθούν σε χώρους δουλειάς, στους κλάδους, να ενημερώσουν τους εργαζόμενους για τις εξελίξεις.

Να δώσουν απάντηση στις αντιδραστικές φωνές του εθνικισμού, στην καταστολή αλλά και στον επικίνδυνο αστικό κοσμοπολιτισμό των "ανοιχτών συνόρων", να μπουν μπροστά στην πάλη για:
Κατάργηση των Κανονισμών του Δουβλίνου και της Συμφωνίας ΕΕ - Τουρκίας.
Να κλείσουν όλα τα hot spots στα νησιά του Αιγαίου και να μη δημιουργηθούν νέα, ούτε κλειστά, ούτε ανοιχτά.
Αμεσο απεγκλωβισμό των προσφύγων από τα νησιά, με γρήγορες διαδικασίες να πάνε στις χώρες προορισμού που επιθυμούν. Στήριξη του δικαιώματος των προσφύγων σε προστασία, με βάση τις διεθνείς συμβάσεις.
Να σταματήσει τώρα κάθε συμμετοχή, στήριξη και εμπλοκή στις ενέργειες και τις επιχειρήσεις του ΝΑΤΟ, των ΗΠΑ και της ΕΕ στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, που στηρίζουν την εισβολή της Τουρκίας στη Συρία, τις επεμβάσεις στη Λιβύη, διαιωνίζοντας τον πόλεμο και τις καταστροφές».

Η ΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΟΡΟΙ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ (14ος – 15ος ΑΙΩΝΑΣ)

της Δώρας Μόσχου

Υπάρχει η συνήθεια – τόσο στο επίπεδο της ιστορίας που διδάσκεται στη Μέση κυρίως Εκπαίδευση (και που, εν μέρει, συντελεί στη διαμόρφωση απόψεων για το ιστορικό γίγνεσθαι στο μη «ειδικό» κοινό), όσο και στο επίπεδο μιας ευρύτερης, πιο «λαϊκής», θα τολμούσαμε να πούμε, αντίληψης για την ιστορία – να θεωρείται η εποχή της Αναγέννησης (14ος – 15ος αιώνας) σαν μια από τις ευτυχέστερες στην ιστορία της ανθρωπότητας. Η αναδημιουργία ή η τόνωση των δραστηριοτήτων των πόλεων, η αναζωογόνηση της οικονομίας με την άνθιση του εμπορίου και της βιοτεχνίας, η συνακόλουθη άνθιση των γραμμάτων και των τεχνών, ένας πολύχρωμος νέος κόσμος που γεννιέται μέσα από το ζόφο του Μεσαίωνα και που επανα-ανακαλύπτει τις χαρές της ζωής, όλα αυτά είναι στοιχεία που συναρτώνται στο νου οποιουδήποτε μελετητή της ιστορίας με τον όρο Αναγέννηση. Και, βέβαια, κανείς δε μπορεί να ισχυριστεί ότι τα στοιχεία αυτά δεν περιγράφουν μια πραγματικότητα της εποχής. Για να είμαστε όμως ακριβέστεροι: μια από τις πραγματικότητες και όχι την πραγματικότητα. Και τούτο γιατί όλα αυτά τα αναγεννητικά στοιχεία συνδέονται με την έντονη παρουσία στο ιστορικό προσκήνιο της διαμορφούμενης και ανερχόμενης την εποχή εκείνη αστικής τάξης. Δεν είναι όμως σε θέση να περιγράψουν τους όρους γέννησης, διαμόρφωσης και εξέλιξης (και, πολύ λιγότερο, τις συνθήκες ζωής) της ιστορικά αντίπαλης τάξης των αστών, της εργατικής τάξης, που γεννιέται μαζί τους.

Δεν είναι εξίσου φωτεινή η εικόνα των φύτρων της εργατικής τάξης εκείνη την εποχή. Αφού αναφερθήκαμε στην Αναγέννηση, ας μας επιτραπεί η χρήση ενός παραδείγματος από το χώρο των εικαστικών τεχνών. Η ζωή των αστών μπορεί θαυμάσια να αποδοθεί με τα χρώματα του Ραφαήλ. Η ζωή όμως των λαϊκών στρωμάτων, των μη κατεχόντων μέσα παραγωγής, αποδίδεται πολύ καλύτερα με τα ζοφερά χρώματα του μεταγενέστερου οπωσδήποτε Τιτσιάνο.

Θα ρωτήσει βέβαια κανείς: Κατά πόσο μπορούμε να μιλάμε για εργατική τάξη, κατά την περίοδο της Αναγέννησης; Για να απαντηθεί το ερώτημα αυτό, θα πρέπει πρώτα να τεθεί κάποιο άλλο: κατά πόσον, σε αυτή την περίοδο, αναπτύσσονται καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. Οπωσδήποτε, η ανάπτυξη του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, συνδέεται με την έξοχα περιγεγραμμένη από το Μαρξ διαδικασία της «πρωταρχικής συσσώρευσης» η οποία, στην κλασική της μορφή, έλαβε χώρα στην Αγγλία, με αφετηρία το τέλος του 15ου αιώνα και που ολοκληρώθηκε μόλις το 18ο.

Εμείς θα ασχοληθούμε όμως με μια εποχή προγενέστερη: θα εξετάσουμε την περίπτωση της πρώιμης ανάπτυξης καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής στις ιταλικές πόλεις κατά τον όψιμο Μεσαίωνα (ή, κατ’ άλλους, την πρώιμη Αναγέννηση). Η επιλογή μας οφείλεται στο ότι πρόκειται για μια πολύ πρώιμη εκδήλωση της μετάβασης από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό και για μια αντίστοιχα πρώιμη διαμόρφωση των φύτρων της εργατικής τάξης. Βεβαίως, το θέμα της μετάβασης δεν εξαντλείται στις ιταλικές πόλεις, ενώ θεωρούμε ότι είναι ακόμη ελλειμματικές οι ιστορικές αναφορές στις αντίστοιχες διαδικασίες που σημειώθηκαν στον ελλαδικό χώρο – είτε όσον αφορά το χρόνο στον οποίο αυτές συνέβησαν είτε ακόμα και τους τρόπους. Επιφυλασσόμεθα δε, να κάνουμε μια πρώτη απόπειρα προσέγγισης του ζητήματος σε κάποιο επόμενο άρθρο μας.



Ι. Η ΓΕΝΕΣΗ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ





Ο αιώνας της επικράτησης του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής είναι κατ’ εξοχήν ο 16ος. Ωστόσο, δεδομένης της ανάπτυξης στοιχείων του, από το 14ο ακόμη αιώνα, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε αν όχι για εργατική τάξη, πάντως για τον πρόδρομό της. Αυτός ο πρόδρομος του προλεταριάτου είναι μια κοινωνική ομάδα, με υπό διαμόρφωση ακόμη ταξικά χαρακτηριστικά, που αποτελεί ένα από τα προϊόντα της αποσύνθεσης του φεουδαρχικού συστήματος. Τα κοινά στοιχεία που χαρακτηρίζουν αυτούς που την απαρτίζουν είναι δύο: η προσωπική ελευθερία (με την έννοια της μη εξάρτησης από τη γη, κάτι που συμβαίνει στην κλασική δουλοπαροικία) και η απόλυτη έλλειψη μέσων παραγωγής που τους ωθεί στο να μισθώνουν την εργατική τους δύναμη.

Η διαδικασία της «αποφεουδαρχοποίησης» των κοινωνιών της Δυτικής Ευρώπης, ξεκίνησε αρκετά πρώιμα στην Ιταλία, (14ος αιώνας) έναν αιώνα περίπου νωρίτερα σε σχέση με τις άλλες χώρες και, μάλιστα, στο Βορρά και στο κέντρο της ιταλικής «μπότας», ενώ υπάρχουν εκδηλώσεις της από το 13ο αιώνα ακόμη. Οι λόγοι είναι πολλοί. Εάν θεωρήσουμε εξ αρχής ότι η ύπαρξη και ανάπτυξη των πόλεων έπαιξε πολύ σοβαρό ρόλο στη διαδικασία αυτή (για λόγους που θα εξηγήσουμε παρακάτω), θα πρέπει να εξετάσουμε ορισμένες πλευρές της ιστορίας των ιταλικών πόλεων. Αυτά τα αστικά μορφώματα, σύμφωνα με πολλούς ιστορικούς, (αλλά και με το Μαρξ) αποτελούν επιβιώσεις της ρωμαϊκής παράδοσης, που δεν υπήρχε ή τουλάχιστον δεν ήταν τόσο έντονη στις υπόλοιπες περιοχές της Ευρώπης που η είσοδός τους στο ιστορικό προσκήνιο συνδέεται με τη ρωμαϊκή κατάκτηση. Από την άλλη, η έλλειψη πραγματικά μεγάλων εκτάσεων προς καλλιέργεια και διανομή έσπρωξε, μερικές τουλάχιστον από τις πόλεις αυτές, στην πρώιμη αναζήτηση ευμάρειας (αν όχι και επιβίωσης) στους θαλασσινούς εμπορικούς δρόμους.

Η περίπτωση της Βενετίας είναι, ίσως, η χαρακτηριστικότερη: Η πόλη οικοδομήθηκε σε μια περιοχή στην οποία κανείς εχέφρων άνθρωπος των μέσων χρόνων δε θα θεωρούσε κατάλληλη προς εγκατάσταση, πάνω σε μερικά λασπώδη νησιά της λιμνοθάλασσάς της. Πρόθεση των πρώτων κατοίκων της ήταν βέβαια η σωτηρία τους από τους βαρβάρους που φοβούνταν ή δεν είχαν τα μέσα να διανύσουν τις υδάτινες εκτάσεις. Η ίδια όμως η φύση τους επέβαλε από κει και πέρα συγκεκριμένες οικονομικές δραστηριότητες, ώστε να μπορέσουν να επιβιώσουν και αυτές δεν ήταν άλλες από το θαλασσινό εμπόριο. Αντίστοιχη όμως είναι και η περίπτωση του Μιλάνου, που άκμασε στο κέντρο της ελώδους και ανθυγιεινής λομβαρδικής πεδιάδας και όλων των άλλων ιταλικών πόλεων του Βορρά.

Ο όψιμος μεσαίωνας χαρακτηρίζεται από μια διαρκή πάλη ανάμεσα στην πόλη και στην ύπαιθρο. Η ύπαιθρος αναπαράγει (σε περιπτώσεις μάλιστα άλλων χωρών, όπως η Γαλλία, ολοκληρώνει) τις προϋπάρχουσες φεουδαρχικές σχέσεις παραγωγής. Αντίθετα, η πόλη συντελεί στη διαδικασία της αποσύνθεσής τους, αφού οι κάτοικοί της είναι νομικά και τυπικά ελεύθεροι, δε συμμετέχουν στην καστική – φεουδαρχική διάρθρωση της υπαίθρου και, επί πλέον, ασκούν, τουλάχιστον στην Ιταλία (αλλά και στη Γερμανία, όπως θα δούμε παρακάτω) και για τους λόγους που προαναφέραμε, τις βασικές αστικές δραστηριότητες, δηλαδή το εμπόριο και τη βιοτεχνία.

Η ολοένα αυξανόμενη οικονομική ισχύς των πόλεων, μέσα από τη μετάβαση από τον ένα τρόπο παραγωγής στον άλλο (που την προϋποθέτει αλλά και τη συνεπάγεται) οδήγησε νομοτελειακά και στην πολιτική τους ισχυροποίηση. Αυτό σημαίνει ότι ήδη από τα μέσα του 13ου αιώνα ορισμένες πόλεις είναι σε θέση να επιβάλλουν, με πολιτικά μέσα, τους δικούς τους όρους στο φεουδαρχικό περίγυρο, όσον αφορά τουλάχιστον τις οικονομικές του λειτουργίες. Σε αυτή την κατεύθυνση, μια σειρά πόλεις του ιταλικού Βορρά εξαναγκάζουν τους φεουδάρχες της υπαίθρου που τις περιβάλλει να «απελευθερώσουν» τους δουλοπάροικους.

Η πρώτη πόλη που «απελευθερώνει» με διάταγμα τους δουλοπάροικους της γύρω περιοχής είναι η Bologna, (1257) και ακολουθεί η Φλωρεντία, που κατά τον ίδιο τρόπο «απελευθερώνει» μια ευρύτερη περιοχή της Τοσκάνης. «Απελευθέρωση» σημαίνει αποδέσμευση των χωρικών από τη γη που καλλιεργούν χωρίς όμως συνακόλουθη παραχώρηση σε αυτούς μέσων παραγωγής. Μάλιστα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτή η απελευθέρωση τους στερεί ακριβώς τη δυνατότητα να κατέχουν μέσα παραγωγής, ακόμα και σαν οιονεί ιδιοκτήτες, ακόμα δηλαδή και σαν δουλοπάροικοι ή ενοικιαστές αγροτικών κτημάτων. Πρακτικά λοιπόν, το μόνο που απελευθερώνεται είναι η δυνατότητα του φεουδάρχη να τους εκδιώξει από τη γη που καλλιεργούν. Οι πόλεις (η αστική τάξη δηλαδή που βρίσκεται σε στάδιο διαμόρφωσης) κερδίζουν δύο πράγματα: το ένα είναι τα φτηνά αγροτικά προϊόντα, αφού ανάμεσα στον καλλιεργητή και στο μεταπράτη δεν παρεμβάλλεται πλέον ο φεουδάρχης. Το άλλο είναι η ύπαρξη ενός εργατικού δυναμικού που εισρέει διαρκώς σε αυτές, με μικρότερη ειδίκευση από εκείνο που προέρχεται από τις συντεχνίες (και στο οποίο θα αναφερθούμε παρακάτω), αλλά πάντως ευάριθμο και πρόθυμο για οποιαδήποτε εργασία. Συμπερασματικά, η απελευθέρωση του δουλοπάροικου από τη δέσμευσή του από τη γη είχε διττό αποτέλεσμα, τόσο στη ζωή των πόλεων όσο και στη ζωή της υπαίθρου.

Οσον αφορά την ύπαιθρο (που, εν τω προκειμένω δεν μας ενδιαφέρει στον ίδιο βαθμό): ο καλλιεργητής έχανε την ισόβια πρόσδεσή του στο κτήμα και μετέπιπτε στην κατάσταση του ενοικιαστή – καλλιεργητή (mezzatria), που – πρακτικά – διέφερε από την προηγούμενη κατάσταση του δουλοπάροικου μόνον όσον αφορά τη δυνατότητα του χωροδεσπότη να τον εκδιώξει. Οσον αφορά τις πόλεις, ο τέως δουλοπάροικος δεν κατέχει κανένα μέσο παραγωγής στα χέρια του, παρά μόνο αυτά τα ίδια τα χέρια που είναι και το μόνο αντικείμενο προς πώληση που διαθέτει. Οι τέως χωρικοί μπαίνουν στις πόλεις και αποτελούν πλέον το πρόπλασμα του εργατικού δυναμικού που θα χρησιμοποιηθεί στα εργαστήρια, στα υφαντουργεία, στα ναυπηγεία των αστών.

Αυτό είναι το αγροτικής προέλευσης τμήμα του προδρόμου της εργατικής τάξης. Υπάρχει όμως και ένα τμήμα του «αστικής» (με την τοπογραφική έννοια του όρου) προέλευσης. Η μεσαιωνική πόλη, ως συστατικό στοιχείο του φεουδαρχικού συστήματος, εμπεριέχει στις λειτουργίες της μια οικονομική δραστηριότητα παραπληρωματική ως προς την κύρια – αγροτική της φεουδαρχίας: τη βιοτεχνία, οργανωμένη με τη μορφή της συντεχνίας. Αν η φεουδαρχία στην ύπαιθρο εμφανίζει τη μορφή μιας πυραμιδωτής δομής, που κάθε στοιχείο της συνδέεται με τα άλλα και εξαρτάται από αυτά κατά τρόπο απόλυτης ιεράρχησης, οικονομικής και κοινωνικής, κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τις συντεχνίες στις πόλεις. Οι συντεχνίες θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως η «αστική» εκδήλωση του συστήματος[1].

Η αποσύνθεση του συστήματος λοιπόν δε σημαίνει μόνο την κατάργηση των φεουδαρχικών σχέσεων παραγωγής στην ύπαιθρο, αλλά και τη διάλυση των δεσμεύσεων για τα μέλη των συντεχνιών στις πόλεις. Αυτή η διάλυση επέρχεται με την ισχυρή παρέμβαση του ολοένα αναπτυσσόμενου εμπορίου. Το εμπόριο αποτελεί δραστηριότητα που, άλλωστε, προηγείται του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Την εποχή στην οποία αναφερόμαστε, το εμπορικό κεφάλαιο διεισδύει στη σφαίρα της παραγωγής, εξαρτώντας άμεσα από τις δραστηριότητές του το μικρό βιοτέχνη. Συνήθως ο έμπορος λειτουργεί ως προαγοραστής του εμπορεύματος που του παραδίδει έτοιμο ο μικροβιοτέχνης, τον οποίο πρώτα έχει εφοδιάσει με πρώτες ύλες και, κάποτε, και με εργαλεία. Αυτό το είδος της πίστωσης έχει ως αποτέλεσμα την εξάρτηση του βιοτέχνη από τον προαγοραστή των εμπορευμάτων που ο ίδιος έχει παραγάγει, ώστε προοδευτικά, να εκπέσει στην κατάσταση του μισθωτού εργάτη[2]. Αλλά και οι ευπορότεροι βιοτέχνες χορηγούν πρώτες ύλες ή μισοτελειωμένα προϊόντα στους πιο ανίσχυρους οικονομικά και παίρνουν από αυτούς προϊόντα έτοιμα, εξαρτώντας τους έτσι ώστε η κατάστασή τους να μη διαφέρει επίσης από την κατάσταση του μισθωτού εργάτη. Με τον ίδιο τρόπο εκπίπτουν προοδευτικά και τα κατώτερης θέσης μέλη των συντεχνιών (μαθητευόμενοι και καλφάδες) που, ακριβώς λόγω των ισχυρών δεσμεύσεων που τους επιβάλλουν οι συντεχνιακοί κανόνες δεν μπορούν να περάσουν στη θέση του μάστορα.

Μέσα από αυτή τη διαδικασία, αλλάζει και η οργάνωση της παραγωγής και η συντεχνιακή της μορφή αντικαθίσταται, προοδευτικά, από τη μανιφακτούρα, πρωταρχική μορφή της καπιταλιστικής παραγωγής[3]. Η μανιφακτούρα προέρχεται από δύο δρόμους: είτε, στο ίδιο εργαστήρι και κάτω από τον ίδιο κεφαλαιοκράτη, ενώνονται εργάτες διαφορετικών χειρωνακτικών επαγγελμάτων που από τα χέρια τους πρέπει να περάσει διαδοχικά ένα προϊόν, μέχρι την ολοκλήρωσή του, είτε αντίθετα, πολλοί εργάτες που κάνουν την ίδια ή και παρόμοια δουλειά απασχολούνται ταυτόχρονα στον ίδιο χώρο και από το ίδιο κεφάλαιο. Στη γένεση της μανιφακτούρας συντελεί τα μέγιστα τόσο η εμβάθυνση του καταμερισμού της εργασίας όσο και η βελτίωση της τεχνικής και των μέσων παραγωγής[4].

Το εμπόριο της εποχής είναι βεβαίως εμπόριο ειδών πρώτης ανάγκης αλλά και ειδών πολυτελείας: μπαχαρικά από τις χώρες της Ανατολής, πολύτιμα υφάσματα, πολύτιμα μέταλλα. «Στου Ριάλτο το παζάρι, σκατζάρουνε με μάλαμα σπειρί – σπειρί μπαχάρι» γράφει ο Νίκος Καββαδίας, σε μια του αποστροφή – ποιητική συμπύκνωση των διαδικασιών που γέννησαν τον καπιταλισμό. Δεδομένης ωστόσο της πολύ χαμηλής παραγωγικότητας της γεωργίας, υπάρχει, αναγκαστικά, η απαίτηση για εισαγωγή δημητριακών ώστε να εξασφαλιστεί η διατροφή των κατοίκων των πόλεων. Για να κατανοήσουμε τη σημασία του εμπορίου των δημητριακών, αρκεί να πούμε ότι σε κάθε 7 ή 8 άμεσους παραγωγούς σιταριού αντιστοιχούσαν 10 καταναλωτές. Η ανάπτυξη των θαλάσσιων συγκοινωνιών (που βοηθούσε, μεταξύ άλλων και στην απρόσκοπτη μεταφορά σιταριού) συντελούσε ώστε να απελευθερωθούν από την ενασχόληση με τη γεωργία, όλο και περισσότεροι άμεσοι παραγωγοί (να μην ξεχνάμε ωστόσο τι ακριβώς σημαίνει ο όρος «απελευθέρωση»), συντελώντας ταυτόχρονα και στις διαδικασίες της μετάβασης.

Η περίπτωση της Βενετίας, ως προς το εμπόριο των προϊόντων πρώτης ανάγκης (διατροφής) είναι για μια ακόμη φορά χαρακτηριστική (αν και λίγο ιδιάζουσα). Το απαγορευτικό για οποιαδήποτε καλλιέργεια «έδαφος» της πόλης και της γύρω περιοχής έσπρωξε κατ’ αρχήν τους κατοίκους της στο θαλασσινό εμπόριο. Το θαλασσινό εμπόριο όμως, με την ανάπτυξή του, βοήθησε την πόλη να τρέφει τον πληθυσμό της, χωρίς άμεση ανάγκη να καταφύγει σε καλλιέργειες, ενισχύοντας έτσι παραπέρα τον «αστικό» χαρακτήρα της οικονομίας της. Είναι δε αρκετά χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η στροφή προς την καλλιέργεια της γης στη βενετική ενδοχώρα (και η ραγδαία επιδείνωση των συνθηκών ζωής των χωρικών κατοίκων της) συναρτάται άμεσα με την απώλεια της βενετικής ανατολής και την αναδίπλωση της καπιταλιστικής εξέλιξης στην ίδια την πόλη.

Αλλά και τα προϊόντα της βιοτεχνίας της εποχής είναι προϊόντα πολυτελείας που προορίζονται όχι για την ευρεία λαϊκή κατανάλωση, αλλά κυρίως για την κατανάλωση των ευπορότερων στρωμάτων της κοινωνίας. Ανάμεσά τους επιφανή θέση κατέχουν τα υφάσματα, μάλλινα και μεταξωτά. Η υφαντουργία είναι ένας από τους πρώτους και βασικούς κλάδους που αναπτύχθηκαν κατά την πρώιμη περίοδο της ανάπτυξης του καπιταλισμού και εδώ εμφανίζεται ήδη αρκετά βαθύς ο καταμερισμός της εργασίας ανάμεσα σε τεχνίτες διαφορετικών ειδικοτήτων.

Ενας άλλος, βασικότατος κλάδος που αναπτύσσεται την ίδια περίοδο, ιδιαίτερα στις δύο ναυτικές δημοκρατίες του ιταλικού Βορρά, τη Βενετία και τη Γένοβα, είναι εκείνος ο οποίος αποτελεί και προϋπόθεση για τη συνέχιση του εμπορίου: τα ναυπηγεία. Μπορούμε να θεωρήσουμε ως βασικό στοιχείο της διαδικασίας της μετάβασης, που προοιωνίζεται τη γέννηση του καπιταλισμού, το ότι αποκτά ιδιαίτερη σπουδαιότητα ο κλάδος αυτός που δεν ασχολείται με την παραγωγή καταναλωτικών εμπορευμάτων, αλλά των ίδιων των μέσων παραγωγής, σε αυτή δηλαδή την περίπτωση, των πλοίων. Ο αριθμός των εργαζομένων στα ναυπηγεία είναι σημαντικά μεγάλος και, μάλιστα, στην περίπτωση της Βενετίας, οι περίφημοι «arsenalotti», οι εργάτες των ναυπηγείων, χρησιμοποιούνται από τους δόγηδες ως «δύναμη κρούσης» εναντίον των πολιτικών τους αντιπάλων[5]. Κάθε δόγης πλαισιώνεται από μια άτυπη φρουρά εργατών ναυπηγείων (χωρίς, ωστόσο, το γεγονός αυτό να έχει κάποια πρακτική σημασία για την ποιότητα των συνθηκών ζωής των arsenalotti). Βεβαίως, ως τρίτος σημαντικότατος κλάδος (ουσιαστικά μάλιστα σχετιζόμενος με τον κλάδο της ναυπηγικής) είναι εκείνος της ναυτιλίας[6]. Σημαντικό επίσης ρόλο παίζουν οι εργάτες των ορυχείων, ενώ έχει ήδη αρχίσει να διαφαίνεται μια τάση αριθμητικής ανάπτυξης των εργαζομένων στον τομέα των υπηρεσιών: δεν είναι λίγα τα ευγενή – ή και πλούσια αστικά – νοικοκυριά, που χρησιμοποιούν την εργασία υπηρετών.





ΙΙ. ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΠΡΩΤΕΣ ΕΞΕΓΕΡΣΕΙΣ





Ποιές είναι τώρα οι συνθήκες ζωής και δουλειάς αυτού του προπλάσματος της εργατικής τάξης; Οι αρχειακές μαρτυρίες είναι πολλές, γλαφυρές και ενδιαφέρουσες. Είναι χαρακτηριστικό ότι, κάτω από ομαλές συνθήκες (δηλαδή όχι σε περίοδο επιδημίας ή λιμού, φαινομένων εξ άλλου αρκετά συχνών στην όψιμη μεσαιωνική και αναγεννησιακή Ευρώπη) ο φτωχότερος πληθυσμός των πόλεων ξόδευε γύρω στο 60 με 80% των εισοδημάτων του για διατροφή, χωρίς ωστόσο η τροφή του να είναι ούτε πλούσια ούτε καν επαρκής και θρεπτική. Ελάχιστα από τα έσοδα αρκούσαν για την ένδυση. Μετά από κάθε επιδημία, βασική μέριμνα των γιατρών των νοσοκομείων ήταν να αποδοθούν τα ρούχα των νεκρών στους νόμιμους κληρονόμους για να μην κλαπούν από ανθρώπους που περίμεναν τους ασθενείς να πεθάνουν γι` αυτόν ακριβώς το λόγο.

Αφαιρώντας τα χρήματα που απαιτούνταν για τη διατροφή και την ένδυση, είναι πολύ λίγα αυτά που έμεναν για το νοίκι και για τη θέρμανση. Τα παραδείγματα που θα αναφέρουμε, είναι μεταγενέστερα, αλλά οπωσδήποτε δεν απέχουν, τηρουμένων των αναλογιών, από την πραγματικότητα του 14ου και 15ου αιώνα. Στη Βενετία το 17ο αιώνα, το νοίκι για ένα ή δύο άθλια δωμάτια ξεπερνούσε το 12% του μισθού του ειδικευμένου εργάτη. Στο Μιλάνο, μια απογραφή του 16ου αιώνα που σχετιζόταν με την εξάπλωση της πανώλους κατέγραψε 1.563 μολυσμένα σπίτια στις φτωχογειτονιές της πόλης. Τα σπίτια αυτά είχαν 8.956 δωμάτια και στέγαζαν 4.066 οικογένειες, πράγμα που σημαίνει ότι σε κάθε οικογένεια αντιστοιχούσαν δύο δωμάτια.

Ενα ακόμη ενδιαφέρον στοιχείο που αφορά, μεταξύ άλλων, και τις συνθήκες ζωής των οικογενειών των μισθωτών εργατών, είναι και το γεγονός ότι ήδη από πολύ νωρίς εμφανίζεται αρκετά διαδεδομένη η γυναικεία εργασία, κυρίως σε κλωστήρια και πλεκτήρια. Στις αρχές του 17ου αιώνα, οι γυναίκες που δούλευαν στα πλεκτήρια της Φλωρεντίας αποτελούσαν το 62% της εργατικής δύναμης, ποσοστό που ανέβηκε στο 83%, προς τα μέσα του αιώνα. Οι γυναίκες όμως – και μάλιστα σε πολύ πρώιμες περιόδους – απασχολούνταν και σε θεωρούμενα ανδρικά επαγγέλματα, για παράδειγμα σε εργαστήρια μεταλλουργίας, όπου, αξιοποιώντας την οικιακή τους πείρα, άναβαν μικρούς φούρνους. Στη Βενετία, οι γυναίκες δούλευαν στα ναυπηγεία, όπου έραβαν τα πανιά των πλοίων. Σημαντική ήταν και η παρουσία των γυναικών στον τομέα των υπηρεσιών, ενώ πολλές γυναίκες ασχολούνταν με το σαφώς γυναικείο επάγγελμα της τροφού.

Είναι φυσικό, κάτω από αυτές τις συνθήκες διαβίωσης και με τους εξαιρετικά χαμηλούς μισθούς, ο πρόδρομος της εργατικής τάξης να μαστίζεται διαρκώς από λιμούς και λοιμούς και να είναι το πιο ευάλωτο τμήμα του αστικού πληθυσμού σε αυτά τα πολύ συχνά για την εποχή φαινόμενα. Βεβαίως, τα ίδια προβλήματα αντιμετώπιζαν και οι πληθυσμοί των καλλιεργητών της υπαίθρου που, όμως, βρίσκονται έξω από τα ενδιαφέροντα του παρόντος άρθρου. Είναι δε αρκετά χαρακτηριστικό το γεγονός ότι κατά το 14ο και 15ο αιώνα (αλλά και κατά τους μεταγενέστερους) η ελεημοσύνη αποτελούσε βασικό στοιχείο του προνοιακού συστήματος είτε σε ιδιωτικό είτε σε δημόσιο επίπεδο.

Σε αυτού του είδους τις άθλιες συνθήκες ζωής θα πρέπει να προσθέσουμε και τις νομικού και αστυνομικού χαρακτήρα δεσμεύσεις που καταδυνάστευαν τη ζωή των μισθωτών, ώστε να τους προσδέσουν στο επάγγελμά τους. Αν και τα αντίστοιχα παραδείγματα είναι πολύ πιο έντονα και πιο άγρια στην περίπτωση της Αγγλίας (στην οποία θα αναφερθούμε παρακάτω), δεν είναι λίγες οι αντίστοιχες περιπτώσεις και στην Ιταλία: η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας απαγόρευε με νόμο στους εργάτες των ναυπηγείων να εγκαταλείψουν τη δουλειά τους αλλά και την πόλη τους.

Προερχόμενο από δύο διαφορετικές ταξικές πηγές, ακόμα ολιγάριθμο ώστε να χαρακτηρίσει το σύστημα (μόλις το 18ο αιώνα ανάγεται περίπου στο 25 με 30% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού, κοινωνιών ακόμα έντονα αγροτικών και φεουδαρχικών) το στρώμα αυτό, από το οποίο σχηματίστηκε το προλεταριάτο, είναι εντελώς φυσικό να μην έχει ακόμα καμμία ξεκάθαρη συνείδηση της ταξικής του θέσης (που και η ίδια εξ άλλου δεν είναι ξεκάθαρη), παρά μόνο μια έντονα επώδυνη συναίσθηση της δυστυχίας του. Δεν είναι λοιπόν περίεργο ότι οι πρώτες εξεγέρσεις μισθωτών εργατών έγιναν πολύ πρώιμα, το 14ο μόλις αιώνα, και μάλιστα σε μια ευημερούσα πόλη. Στη Φλωρεντία του Δάντη, όπου η «Κόλαση» δε βρισκόταν μόνο στο ευφάνταστο κεφάλι του πατριάρχη της Ιταλικής Λογοτεχνίας, αλλά κυρίως στα σπίτια και στα εργαστήρια που ζούσαν οι ξάντες του μαλλιού, οι επιλεγόμενοι «ciompi», λέξη που παρέμεινε στην ιταλική γλώσσα για να χαρακτηρίζει τον πληβείο.

Βεβαίως, ο 14ος αιώνας δε μπορεί να είναι εποχή εργατικών εξεγέρσεων. Ωστόσο, πρόκειται για αιώνα μετάβασης και αυτή τουλάχιστον η μετάβαση χαρακτηρίζεται από δύο βασικά στοιχεία: το ένα είναι η ένταση των επιπτώσεων του απερχόμενου κοινωνικού συστήματος πάνω στους άμεσους παραγωγούς (εννοούμε την επιδείνωση της ζωής των καλλιεργητών της γης) και το δεύτερο η διαμόρφωση, έστω και εν σπέρματι, των νέων αντιθέσεων, με τις δυσαρέσκειες και τις δυσκολίες που αυτή συνεπάγεται για τη νεοδιαμορφούμενη καταπιεζόμενη τάξη. Ετσι, ο αιώνας αυτός ξεκινά με μια εκτεταμένη αγροτική εξέγερση που συγκλόνισε τη Βόρεια Ιταλία από το 1304 μέχρι το 1307 και που μας είναι γνωστή όχι μόνο από ιστορικές αλλά και από φιλολογικές πηγές[7]. Πρόκειται για την εξέγερση του περίφημου «αδελφού Ντολτσίνο», μια εξέγερση με θρησκευτικό και δογματικό ένδυμα που όμως είχε σαφή αντιφεουδαρχικά χαρακτηριστικά και κηρύγματα. Η εξέγερση τελείωσε με τη συντριβή των εξεγερμένων, το χαρακτηρισμό του Ντολτσίνο ως αιρεσιάρχη και της γυναίκας του Μαργαρίτας ως μάγισσας, το βασανισμό τους και το θάνατό τους στην πυρά.

Μισό αιώνα αργότερα από την εξέγερση του αδελφού Ντολτσίνο, η ταξική πάλη αρχίζει να εγκαταλείπει την ύπαιθρο και να μπαίνει στην πόλη. Το 1343 έγινε το πρώτο ίσως εργατικό συλλαλητήριο της ιστορίας: οι ξάντες της Φλωρεντίας απαίτησαν την κατάργηση των φόρων και ζήτησαν το «θάνατο των καλοθρεμμένων αστών», εννοώντας τους εμπόρους και τους τραπεζίτες. Το 1345 ιδρύεται και ένας πρόδρομος των εργατικών συνδικάτων, επίσης από έναν ξάντη, τον Τσούτο Μπραντίνι: επρόκειτο για μια οργάνωση ξαντών και βαφέων. Ο ιδρυτής της όμως συνελήφθη και εκτελέστηκε, κάτι που προκάλεσε την αυθόρμητη απεργία των ξαντών.

Οι επόμενες σημαντικές εξεγέρσεις έγιναν τριάντα χρόνια αργότερα, το 1371, στην Perugia πρώτα και μετά στη Siena. Για μια ακόμη φορά πρωτοστάτησαν οι ξάντες. Μάλιστα στη Siena οι ξάντες κατόρθωσαν, μετά την πολιορκία της έδρας της «Signoria»[8] να σχηματίσουν κυβέρνηση που χαρακτηρίστηκε ως κυβέρνηση του «λιπόσαρκου λαού», δηλαδή των μισθωτών εργατών, στην οποία συμμετείχαν και αρκετοί μικροί βιοτέχνες που, ωστόσο, κατείχαν μέσα παραγωγής.

Εντελώς φυσικά για τα δεδομένα της εποχής, η εξέγερση συνετρίβη από τα στρατεύματα των αστών, που δέχτηκαν και ισχυρή φεουδαρχική βοήθεια. Ενα σημαντικό στοιχείο που μπορούμε να δούμε στην εξέλιξή της (και που προδιέγραψε τις μελλοντικές ταξικές διαφοροποιήσεις μέσα στην ίδια τη μάζα των φτωχών κατοίκων των πόλεων) είναι το ότι οι μικροί βιοτέχνες που κατείχαν μέσα παραγωγής εγκατέλειψαν αρκετά σύντομα την εξέγερση.

Η σημαντικότερη ωστόσο από τις πρώιμες αυτές εξεγέρσεις των μισθωτών εργατών εκτυλίχθηκε στη Φλωρεντία, το 1378 και είναι, και αυτή, γνωστή, ως η «εξέγερση των ciompi». Η επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης των ξαντών, ως αποτέλεσμα ενός από τους πολυάριθμους εσωτερικούς πολέμους που σπάραζαν την ιταλική χερσόνησο (αυτή τη φορά ενός πολέμου της Φλωρεντίας εναντίον του Πάπα) υπήρξε η αφορμή. Οι εξεγερμένοι κατόρθωσαν να συγκροτήσουν δική τους κυβέρνηση και να οργανωθούν σε δική τους συντεχνία. Το γεγονός όμως ότι τα εργαστήρια παρέμειναν στα χέρια των αστών, υπονόμευσε την εξέγερση, δεδομένου ότι οι ιδιοκτήτες τους τα έκλεισαν, με αποτέλεσμα να παρατηρηθεί σοβαρή έλλειψη αγαθών στην πόλη. Αλλά και οι πολιτικές πρωτοβουλίες των μισθωτών ξαντών τρόμαξαν (όπως και στην προηγούμενη περίπτωση της Siena) τους μικροϊδιοκτήτες βιοτέχνες και εμπόρους, που αποχώρησαν από αυτήν την άτυπη «συμμαχία».

Τελικά, και αυτή η εξέγερση συνετρίβη, μετά από δύο μήνες επικράτησής της από συνασπισμένα μισθοφορικά και φεουδαρχικά στρατεύματα, ενώ οι ηγέτες της εκτελέστηκαν.



ΙΙΙ. Η ΑΝΑΚΟΠΗ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΩΝ ΙΤΑΛΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ. ΑΛΛΕΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΕΣ ΧΩΡΕΣ





Οι ιταλικές πόλεις του όψιμου Μεσαίωνα δεν είναι παρά πρώιμες καπιταλιστικές νησίδες, μέσα σ’ ένα φεουδαρχικό περιβάλλον. Επιπλέον, ο πολιτικός κατακερματισμός της Ιταλίας, οι διαρκείς πολεμικές διαμάχες ανάμεσα στις πόλεις, η αναγκαστική αναδίπλωση των Βενετών από την Ανατολή (που οι ίδιοι είχαν εκτιμήσει ως φυσικό τους χώρο οικονομικής και εμπορικής εξάπλωσης), η μεταφορά του κέντρου βάρους της οικονομικής ζωής της Ευρώπης στον Ατλαντικό Ωκεανό, με την ανακάλυψη των νέων χωρών, όλα αυτά τα λίγο – πολύ γνωστά στοιχεία, συντελούν στο να ανακοπεί η πορεία καπιταλιστικής ανάπτυξης της χερσονήσου[9].

Ανάλογη – αν και όχι με την ίδια ένταση ούτε με την ίδια ιστορική σημασία – είναι η περίπτωση των γερμανικών πόλεων, στην οποία θα επιχειρήσουμε μια επιγραμματική αναφορά. Και σε αυτήν όμως την περίπτωση, η έλλειψη ενιαίου κράτους και αντίστοιχης ενιαίας εσωτερικής αγοράς, συνετέλεσε στην καθυστέρηση της ανάπτυξης των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής.

Στη Γερμανία ωστόσο εμφανίζεται και μια άλλη ιδιαιτερότητα, όσον αφορά τη διαμόρφωση της εργατικής τάξης. Αυτή σχετίζεται με την ύπαρξη πλούσιων μεταλλευμάτων αργύρου, μολύβδου, χαλκού και χρυσού στη χώρα. Τα ορυχεία αυτά ανήκαν στους ηγεμόνες και στους αυτοκράτορες και αποτελούσαν τμήματα των κλήρων που εκχωρούσαν σε χωρικούς. Οι χωρικοί αυτοί εξόρυσσαν και εκμεταλλεύονταν οι ίδιοι το μετάλλευμα που υπήρχε στους κλήρους τους. Οταν όμως οι αυτοκράτορες άρχισαν να έχουν ανάγκη χρημάτων, υποθήκευσαν τα μεταλλεία σε μεγάλες εμπορικές – τοκογλυφικές εταιρείες, με αποτέλεσμα οι παλιοί αγρότες – μεταλλωρύχοι να εκπέσουν στη θέση του μισθωτού εργάτη. Οι άθλιες συνθήκες ζωής και δουλειάς τους οδήγησαν σε μια πρώιμη εξέγερση, το 15ο αιώνα, στη Σαξωνία και στη Θουριγγία, με την οποία μάλιστα πέτυχαν την αύξηση των ημερομισθίων τους.

Η Γαλλία της Αναγέννησης, αντίθετα, βρίσκεται ακόμα σε στάδιο ολοκλήρωσης του φεουδαρχικού συστήματος. Η ταξική πάλη διεξάγεται σχεδόν κατ΄ αποκλειστικότητα στην ύπαιθρο και η μεγάλη αγροτική εξέγερση του 1358, γνωστή ως «jacquerie» χαρακτηρίζεται κυρίως από τη συμμαχία ανάμεσα τους αγρότες και τους αστούς, χωρίς τη σημαντική συμμετοχή σε αυτήν του προδρόμου της εργατικής τάξης.

Περνάμε τέλος στην περίπτωση της Αγγλίας. Η διαφορά της από το «ιταλικό μοντέλο» (ας μας επιτραπεί η έκφραση) είναι το γεγονός ότι σε αυτή τη χώρα συντελέστηκε πολύ νωρίς η κατάργηση της δουλοπαροικίας και ότι η μεγάλη μάζα του πληθυσμού της υπαίθρου αποτελούνταν κατά το τέλος του 15ου αιώνα από ελεύθερους μικροϊδιοκτήτες καλλιεργητές. Στην Αγγλία, το προλεταριάτο προέρχεται από δύο διαφορετικές κοινωνικές πηγές. Η μία ήταν οι διαλυμένοι φεουδαρχικοί στρατοί τα μέλη των οποίων μπήκαν στις πόλεις σαν μελλοντικός «στρατός» μισθωτών εργατών. Η άλλη πηγή ήταν ακριβώς οι ελεύθεροι μικροκαλλιεργητές, των οποίων οι γαίες απαλλοτριώθηκαν αναγκαστικά και μετατράπηκαν σε βοσκοτόπους. Πρόκειται για μια διαδικασία που έχει περιγραφεί πολύ αναλυτικά και πληρέστατα από το Μαρξ, τόσο η ίδια όσο και οι θλιβερές επιπτώσεις της στη ζωή αυτών των λαϊκών στρωμάτων[10]. Αξίζει πάντως να σημειώσουμε ότι στην Αγγλία εμφανίζεται πολύ πρώιμα και η πρώτη «Εργατική Νομοθεσία» (Statute of labourers), μόλις το 1351. Βεβαίως, η νομοθεσία αυτή μόνο προς το συμφέρον της νεογέννητης εργατικής τάξης δεν ήταν: θεσπίστηκε μετά από μια επιδημία πανώλους, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την έλλειψη εργατικών χεριών και την αύξηση των ημερομισθίων.

Η «εργατική νομοθεσία» επέβαλε στους μισθωτούς ημερομίσθια ίσα με αυτά που ελάμβαναν πριν από την επιδημία της πανώλους, ενώ για τους παραβάτες προέβλεπε ποινές φυλάκισης, δεσίματος με αλυσίδες, ακόμα και σημάδεμα με πυρωμένο σίδερο[11]! Σε αυτή την περίπτωση, φαίνεται, μεταξύ άλλων, και η ένταση των εξωοικονομικών εξαναγκασμών, με τους οποίους το κράτος συντελεί στη διαδικασία μετατροπής του φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής σε καπιταλιστικό. Ετσι λοιπόν, όπως προσφυώς καταθέτει ο Μαρξ: «Αν, σύμφωνα με τον Ωζιέ, το χρήμα γεννιέται με φυσικές κηλίδες αίματος στο ένα μάγουλο, το κεφάλαιο γεννιέται βουτηγμένο από την κορυφή, ως τα νύχια στο αίμα και στη βρωμιά και στάζοντας αίμα απ’ όλους τους πόρους»[12].

Η χαραυγή του αναγεννησιακού κόσμου έχει μια πλευρά σχεδόν αθέατη. Εάν όμως σε αυτή την αθέατη πλευρά, πέσει το φως της ιστορικής έρευνας, αποκαλύπτεται ότι πέρα από τη μάχη ανάμεσα στην απερχόμενη κυρίαρχη τάξη των φεουδαρχών και τη νεοπαγή των αστών, από πολύ νωρίς, έστω και σε εμβρυώδη κατάσταση, ξεκινά η πάλη ανάμεσα στους αστούς και στον αντίθετο πόλο τους, στους μισθωτούς εργάτες. Ωστόσο, βρισκόμαστε ακόμα στη γέννηση του καπιταλισμού. Η εργατική τάξη δεν υπάρχει παρά ως πρόπλασμα και δεν μπορεί να θέσει το κυριότερο αίτημα που θα ωριμάσει μαζί της με το πέρασμα πέντε τουλάχιστον αιώνων. Το αίτημα για την κατάληψη της εξουσίας και την απαλλοτρίωση των μέσων παραγωγής προς όφελος του άμεσου παραγωγού. Οι πρώιμες εξεγέρσεις στις οποίες αναφερθήκαμε (με όλη τους την ένταση, ακόμα και τη βιαιότητα πολλές φορές, τόσο χαρακτηριστική εξ άλλου γι’ αυτήν την εποχή της ανθρώπινης ιστορίας) δεν είναι παρά μια μορφή αυθόρμητης και σπασμωδικής αντίδρασης απέναντι στις άθλιες συνθήκες ζωής που επεφύλασσε το τέλος των Μέσων Χρόνων στο μισθωτό εργάτη. Θα χρειαστούν πέντε ακόμα αιώνες, από εκείνη την πρώτη, ηρωική και συγκινητική στον ηρωισμό και στην «παιδική», για τα ιστορικά μέτρα, αφέλειά της εξέγερση των ξαντών της Φλωρεντίας, ώστε η εργατική τάξη, ώριμη πια και διαμορφωμένη σε «τάξη για τον εαυτό της» να επιχειρήσει τις εφόδους της στον ουρανό», να τις κερδίσει ή να τις χάσει. Να ωριμάσει μέσα από τις νίκες και τις ήττες της, αλλά και να παραμείνει το βασικό επαναστατικό υποκείμενο του σύγχρονου κόσμου, εκείνο που θα φέρει τη μεγάλη ανατροπή, διαψεύδοντας όλους όσους επαγγέλλονται το «τέλος της ιστορίας».





ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ





1.Καρλ Μαρξ, «Το Κεφάλαιο», τόμος Α΄.

2.Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ: Παγκόσμια Ιστορία (τόμοι Γ1 και Γ2)

3.CarloCipolla: «Η Ευρώπη πριν από τη βιομηχανική επανάσταση – κοινωνία και οικονομία, 1000 – 1700 μΧ.» (Εκδόσεις Θεμέλιο)

4.Levante Veneziano (Aspetti di storia delle Isole Ionie al tempo della Serenissima) (a cura di Massimo Costantini – Aliki Nikiforou), Quaderni di Cheiron, n.2.





Η Δώρα Μόσχου είναι μέλος της Συντακτικής Επιτροπής της ΚΟΜΕΠ και του Τμήματος Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ.







[1] Οι συντεχνίες ήσαν μονάδες παραγωγής και διακίνησης βιοτεχνικών προϊόντων που επεξεργάζονταν το προϊόν από την κατάσταση της πρώτης ύλης, μέχρι την τελική του μορφή και τη διάθεσή του στο εμπόριο. Η λειτουργία τους διεπόταν από πολύ αυστηρούς κανονισμούς που ρύθμιζαν τόσο τις σχέσεις των παραγωγών, μέσα στην ίδια τη συντεχνία, όσο και τους κανόνες παραγωγής του προϊόντος και διάθεσής του στην αγορά. Η δομή της συντεχνίας – ας μας επιτραπεί ή σύγκριση, όπως και του φέουδου – είναι πυραμιδωτή. Ο αρχιμάστορας, οιονεί ιδιοκτήτης της συντεχνίας, πλαισιώνεται από τους καλφάδες και τους μαθητευομένους, οι οποίοι θεωρητικά, μπορεί να ανέλθουν, με τη σειρά τους στη θέση του αρχιμάστορα, όταν εκπληρωθούν συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Οι συντεχνίες είναι επίσης «κλειστές» παραγωγικές μονάδες, με την έννοια ότι μόνο μία από αυτές μπορούσε να ασχολείται με την παραγωγή και τη διακίνηση ενός συγκεκριμένου προϊόντος ούτως ώστε να αποκλείεται στην πράξη ο ελεύθερος ανταγωνισμός – απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής.

[2] Μια παρόμοια περίπτωση προαγοράς, όχι όμως του βιοτεχνικού προϊόντος, αλλά της σοδειάς και, ιδιαίτερα, του ελαιοκάρπου, έχουμε στην Κέρκυρα του 18ου και 19ου αιώνα. Είναι το λεγόμενο «προστίχι» σύμφωνα με το οποίο οι πλούσιοι αστοί προαγόραζαν τη σοδειά του λαδιού, με υποθήκη τους κλήρους των καλλιεργητών. Το κερκυραϊκό «προστίχι» είναι μια χαρακτηριστική περίπτωση που καταδείχνει μια πορεία που εντάσσεται μέσα στο γενικότερο πλαίσιο ανάπτυξης του καπιταλισμού, παρόλο που επιφανειακά παρουσιάζεται ανάδρομη: τη συγκέντρωση γαιοκτησίας στα χέρια αστών και την εισαγωγή του καπιταλισμού στην ύπαιθρο.

[3] Ο Μαρξ, αναφερόμενος στις συνεργατικές μορφές εργασίας, από τις οποίες προήλθε η μανιφακτούρα, λέει τα εξής: «Η δράση ενός μεγαλύτερου αριθμού εργατών στο ίδιο χρονικό διάστημα, στον ίδιο χώρο (ή αν θέλετε στο ίδιο πεδίο εργασίας) για την παραγωγή του ίδιου είδους εμπορεύματος, κάτω από τις διαταγές του ίδιου κεφαλαιοκράτη αποτελεί ιστορικά και εννοιακά την αφετηρία του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής». («Το Κεφάλαιο», τομ. Α΄, κεφ. 11ο, σελ. 337, εκδ. Μόρφωση).

[4] Παρ’ όλα αυτά, η μανιφακτούρα παρέμεινε περιορισμένη. Αναφέρει ο Μαρξ: «…δεν μπόρεσε ούτε ν’ αγκαλιάσει την κοινωνική παραγωγή σ’ όλη της την έκταση ούτε να την ανατρέψει σ’ όλο της το βάθος. Ορθωνόταν σαν οικονομικό τεχνούργημα πάνω στην πλατειά βάση της χειροτεχνίας των πόλεων και της οικοτεχνίας της υπαίθρου» και τούτο γιατί η τεχνική της βάση παρέμεινε στενή. («Το Κεφάλαιο», τομ. Α΄, σελ. 385, εκδ. «Μόρφωση»). Και αλλού: «Είτε σύνθετη είτε απλή η δουλειά παραμένει χειρωνακτική και γιαυτό εξαρτιέται από τη δύναμη, την επιδεξιότητα, την ταχύτητα και τη σιγουριά του μεμονωμένου εργάτη στο χειρισμό του εργαλείου του. Η χειροτεχνία παραμένει η βάση». (ό.π., σελ. 354).

[5] Τα βενετσιάνικα ναυπηγεία ήσαν πολύ ανεπτυγμένα, ήδη από το 13ο αιώνα. Ο Δάντης κάνει εκτεταμένη περιγραφή τους στην «Κόλαση».

[6] Ειδικά για τη ναυτιλία στις ιταλικές πόλεις του Βορρά, γράφει ο Ενγκελς: «Η ναυτιλία, στην κλίμακα που την ασκούσαν οι ιταλικές και χανσεάτικες (σσ. Χάνσα ονομαζόταν η χαλαρή εμπορική ένωση ορισμένων γερμανικών πόλεων) ναυτικές δημοκρατίες, ήταν αδύνατον να νοηθεί χωρίς ναύτες, δηλαδή χωρίς μισθωτούς εργάτες (η μισθολογική θέση των οποίων, στις συνθήκες των συνεταιριστικών μορφών, μπορούσε να συγκαλύπτεται με συμμετοχή στα κέρδη) και οι γαλέρες της εποχής εκείνης ήταν αδύνατον να νοηθούν χωρίς κωπηλάτες, μισθωτούς εργάτες ή δούλους». (Φρ. Ενγκελς: Συμπλήρωμα και επίλογος στο ΙΙΙ Βιβλίο του «Κεφαλαίου», σελ. 1111, εκδ. Μόρφωση).

[7] Εκτεταμένη αναφορά σε αυτή την εξέγερση κάνει και ο Umberto Ecco, στο πολυδιαβασμένο μυθιστόρημά του «Το όνομα του ρόδου».

[8] «Signoria» ονομαζόταν, κατά το Μεσαίωνα και την Αναγέννηση, το κυβερνητικό σώμα των ιταλικών πόλεων.

[9] Η διαδικασία περιγράφεται επαρκέστατα από το Μαρξ: «Στην Ιταλία, όπου η κεφαλαιοκρατική παραγωγή αναπτύχθηκε νωρίτερα απ’ αλλού, συντελέστηκε νωρίτερα και η διάλυση των σχέσεων δουλοπαροικίας. Στη χώρα αυτή ο δουλοπάροικος χειραφετήθηκε προτού εξασφαλίσει κάποιο δικαίωμα χρησικτησίας στη γη. Γιαυτό η χειραφέτησή του τον μετάτρεψε αμέσως σε προγραμμένο προλετάριο, που επιπλέον βρήκε έτοιμα τα καινούργια αφεντικά στις πόλεις που στο μεγαλύτερό τους μέρος κληρονομήθηκαν από τη ρωμαϊκή εποχή. Οταν η επανάσταση της παγκόσμιας αγοράς από το 15ο αιώνα και δω κατάστρεψε την εμπορική υπεροχή της Βόρειας Ιταλίας, άρχισε μια κίνηση προς την αντίθετη κατεύθυνση (…)» «Το Κεφάλαιο», τομ. Α΄, σελ. 741, εκδ. «Μόρφωση».

[10] Γράφει ο Μαρξ: «Στην ιστορία της πρωταρχικής συσσώρευσης εκείνο που άφησε εποχή είναι όλες οι ανατροπές που χρησίμευσαν σαν μοχλοί για τη σχηματιζόμενη τάξη των κεφαλαιοκρατών, ιδίως όμως οι στιγμές όπου ξαφνικά και με τη βία μεγάλες μάζες ανθρώπων αποσπούνται από τα μέσα ύπαρξής τους και πετιούνται στην αγορά εργασίας σαν προγραμμένοι προλετάριοι. Τη βάση του όλου προτσές την αποτελεί η απαλλοτρίωση του παραγωγού της υπαίθρου, του χωρικού, από τη γη του.» («Το Κεφάλαιο», τόμος Α΄, σελ. 740 -741, εκδ. Μόρφωση).

[11] Ενα άλλο, ενδιαφέρον επεισόδιο της γένεσης των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής στην Αγγλία είναι και το γεγονός ότι, με το πέρασμα της χώρας από τον καθολικισμό στο δόγμα των Διαμαρτυρομένων, δημεύθηκε η έγγεια περιουσία των μοναστηριών και της καθολικής εκκλησίας, με αποτέλεσμα να εκδιωχθούν από τις γαίες αυτές οι ενοικιαστές – καλλιεργητές τους. Αυξήθηκε έτσι ακόμα περισσότερο ο μελλοντικός προλεταριακός «στρατός». Ο προτεσταντισμός λοιπόν δε λειτούργησε μόνο ως ιδεολογικό, αλλά πολύ περισσότερο, ως πρακτικό στήριγμα της ανάπτυξης των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής.

[12] «Το Κεφάλαιο», τόμος Α΄, σελ. 785, εκδόσεις Μόρφωση.

praxis review