Το κείμενο του (24 χρονών τότε) Κ. Κούτβη (Ν. Ζαχαριάδη)”ο Σπινόζα υλιστής” δημοσιεύτηκε στον Ριζοσπάστη, 01/03/1927)
Ο Σπινόζα υλιστής
“Και τοιουτοτρόπως, αφ’ού ο κόσμος έπεται μετα λογικής αναγκαιότητος εκ του Θεού, δεν υπάρχει πρώτον ο Θεός και μετά ταύτα δημιουργεί τον κόσμον, αλλ’ ο κόσμος είναι ομοίως αιώνιος και αναλλοίωτος ως ο Θεός, μετ’ αυτού και εν αυτώ και μεθ’ όλων των συστατικών αυτού δεδομένων”(1).
Το συμπέρασμα απ΄όλα αυτά είναι ότι στη Σπινόζειο φιλοσοφία, Θεός και φύση είναι εν και το αυτό, ότι ο Σπινόζα βασισμένος πάνω στη φύση και στα δεδομένα της εμπειρικής μεθόδου, χτύπησε τον ιδεαλισμό και δυαδισμό του Ντεκάρτ και έχτισε το υλιστικό φιλοσοφικό του οικοδόμημα.
Θέλετε τώρα μια απόδειξη απ’τον ίδιο τον Σπινόζα; Το έβδομο θεώρημα του δεύτερου μέρους της “Ηθικής” του έχει ως εξής: “Η τάξη και η αλληλουχία των ιδεών είναι η αυτή με την τάξη και την αλληλουχίαν των πραγμάτων”(2) και στο σχόλιόν του ιδίου θεωρήματος διαβάζουμε: “..Επομένως η σκεπτόμενη υπόστασις και η εκτατή υπόστασις δεν αποτελούν ειμή μιαν και την αυτήν υπόστασιν εννοουμένην άλλοτε υπό την μίαν και άλλοτε υπό την ετέραν. Ούτως εις τρόπος της εκτάσεως και η ιδέα του τρόπου τούτου είναι εν και το αυτό, εκφραζόμενον κατά δύο διαφόρους τρόπους…
Και επομένως, είτε υπό την ιδιότητα της εκτάσεως, είτε υπό την ιδιότητα της σκέψεως, είτε υπό άλλην οιανδήποτε ιδιότητα νοήσωμεν την φύσιν, θα εύρωμεν πάντοτε μίαν μόνην και την αυτήν τάξιν, μίαν μόνην και την αυτήν συνάφειαν αυτών, με άλλας λέξεις την αυτήν αλληλουχίαν των πραγμάτων…Δια τον λόγον αυτόν ακριβώς ο Θεός (δηλ. η φύση) είναι πραγματικώς, εφ’όσον συνίσταται εις απειρότητα ιδιοτήτων, η αιτία των πραγμάτων οποία είναι καθ’ εαυτά”, δηλ. όπως υφίστανται αντικειμενικά ανεξάρτητα απ’τον άνθρωπο.
Ο Σπινόζα αρχινάει απ’τη φύση. Το σημείο αφετηρίας του Σπινόζα είναι ότι η φύση υπάρχει, αυτή υφίσταται. Η Φύση είναι το πρωταρχικό που υπήρξε πριν από κάθε φιλοσόφηση ή διανόηση. Η ύπαρξη του ανθρωπίνου σώματος και των διανοητικών λειτουργιών του ανθρώπου απορρέει και εξαρτάται απ’ την πρωταρχική φύση. Βέβαια είναι σωστό πως η πρωταρχική αυτή φύση εκφράζεται απ’ το Σπινόζα με μια ορθολογική φόρμα, αλλά μ’ όλα αυτά η θέση του Σπινόζα είναι πραγματικά υλιστική θέση.
Ο άνθρωπος με την συνείδησή του δεν είναι παρά μέρος, τρόπος, κατάσταση της φύσης. Οι νόμοι της κίνησης του ανθρωπίνου σώματος, καθώς και οι νόμοι της κίνησης της ανθρώπινης σκέψης καθορίζονται απ’την όλη νομοτέλεια της φύσης. Αυτή είναι η έννοια του βασικού θεωρήματος του Σπινόζα. “Η τάξη και η αλληλουχία των ιδεών είναι η αυτή με την τάξιν και την αλληλουχίαν των πραγμάτων”.
“Η σκέψη δεν είναι χωριστή, απομονωμένη απ’την έκταση. Η νομοτέλεια της σκέψης δεν είναι καμμια ιδιαίτερη νομοτέλεια, απόλυτα διαφορετική απ’την νομοτέλεια όλης της φύσης. Είναι η αυτή μηχανική νομοτέλεια. Αυτή η φόρμουλα του Σπινόζα δε μπορεί αυθαίρετα να μεταβάλλεται χωρίς αλλαγή της έννοιας. Μόνο αυτή η γραμματική διάταξη εκφράζει την αληθινή υλιστική σκέψη του Σπινόζα για το δευτερεύον και την υποταγή της συνείδησης. Και αυτή η υλιστική σκέψη κείται στη βάση όλης της “Ηθικής”, όλης της διδασκαλίας του Σπινόζα”.3)
Αυτό θαυμάσια το’χε καταλάβει και ο Φόιερμπαχ. Να τι λέγει γι’ αυτό ο Πλεχάνωφ στα “Βασικά ζητήματα του Μαρξισμού”. 4) “Σημειώσατε ότι θίγοντας αυτό ο Φόιερμπαχ πλησιάζει το Σπινόζα, την φιλοσοφία του οποίου με πολλή συμπάθεια ανέλυσε τότε ακόμα που μόλις σημειωνόντανε η απόσχισή του απ’τον ιδεαλισμό, δηλ. όταν έγραφε την ιστορία της νέας φιλοσοφίας. Στα 1843 στο Grundsätze πολύ λεπτά παρατήρησε, ότι ο πανθεϊσμός είναι θεολογικός υλισμός, άρνηση της θεολογίας που στέκεται σε θεολογική άποψη. Σ’ αυτη τη σύγχυση του υλισμού με τη θεολογία συνίσταται η ασυνέπεια του Σπινόζα, που όμως, δεν τον εμπόδισε να βρει “τη σωστή τουλάχιστο με την εποχή του, έφκραση για την υλιστικές αντιλήψεις της νεότερης εποχής”. Γι’ αυτό και ο Φόιερμπαχ ονομάζει το Σπινόζα “Μωυσή των νεωτέρων ελευθεροφρόνων και υλιστών””.
Αυτό το πράγμα, το ότι δηλαδή ο Σπινόζα είναι υλιστής το’χαν καταλάβει και οι Γάλλοι υλιστές του 18ου αιώνα, γι’ αυτό και ο Ντιντερό στο άρθρο του “Σπινοζιστής” στο 15ον τόμον της Εγκυκλοπαιδείας θεωρεί τον εαυτό του και τους οπαδούς του νεοτέρους σπινοζιστάς.
Ο Πλεχάνοφ επιδοκιμάζοντας τη σκέψη του Φόιερμπαχ “το μυστικό ή αληθινή έννοια της φιλοσοφίας του Σπινόζα είναι η φύση” προσθέτει: “Και ακριβώς γι’ αυτό ο Σπινόζα, παρά το θεολογικό περικάλυμμα της βασικής φιλοσοφικής του ιδέας, πρέπει να καταχθεί στους ματεριαλιστάς…Αν “οι κριτικοί του Μαρξ” έβγαζαν ομόφωνη κραυγή έκπληξης όταν εγώ φιλονικώντας με τον Μπερνστάσιν εξέφρασα τη σκέψη ότι ο υλισμός του Μαρξ και του Έγκελς είναι είδος σπινοζισμού, αυτό εξηγείται μόνο με την εκπληκτική τους αμάθεια. Για να καταλάβει κανείς καλύτερα αυτή τη σκέψη πρέπει να θυμηθεί, κατά πρώτο, ότι ο Μαρξ και ο Ένγκελς πέρασαν απ’ τη φιλοσοφία του Φόιερμπαχ, και δεύτερο, να προσπαθήσει να εξηγήσει στον εαυτό του τι ακριβώς χωρίζει τη φιλοσοφία αυτού απ’ τη φιλοσοφία του Σπινόζα. Όποιος μπορεί να καταλάβει αυτά που διαβασε πιο μπροστά, αυτός θα δει πως στη βασική του άποψη της σχέσης της ζωής προς τη σκέψη ο Φόιερμπαχ είναι ο Σπινόζα που έπαυσε να δοξάζει τη φύση δια του Θεού και που πέρασε τη σχολή του Εγέλου”5)
Και έτσι έχουμε μπροστά μας το πραγματικό Σπινόζα.
Ο Θεός που ταυτίζεται με τη φύση, παύει να’ναι Θεός, χάνει τελειωτικά και ανεπιστρεπτί τις θεολογικές ιδιότητες, διαλύεται και εξαφανίζεται μέσα στη φύση. Ο Θεός που συνταυτίζεται με τη φύση γίνεται υλικός Θεός, οι ενέργειες, η θέληση και η δύναμή του είναι ενέργειες της υλικής φύσης. Γι’ αυτό στη φιλοσογία του Σπινόζα δεν υπάρχει θέση για τη θρησκεία, για το “θρήσκο, το ακαταμέτρητο παρουσίασμά του που μας δίνει θρησκευτική συντριβή και ταπείνωση” του Παλαμά, για τον ανιμισμό. 6). Ο Πλεχάνοφ λέει σχετικά με την εμφάνιση των θρησκειών: “Στην βάση του ανιμισμού αναφαίνονται οι θρησκείες”, “θρησκείες ξένες προς τις ανιμιστικές παραστάσεις ως τα σήμερα δεν υπήρξαν, ούτε μπορούν να υπάρξουν”(7). Και κατηγορηματικότερα: “Κάθε απόπειρα αφαίρεσης απ’ τη θρησκεία του στοιχείου του ανιμισμού αντιτίθεται στη φύση της θρησκείας και γι’ αυτό είναι εκ των προτέρων καταδικασμένη σε αποτυχία” (8). Και μια που στο σπινοζισμό λείπει και το ελάχιστο ίχνος ανιμισμού είναι ένδειξη τέλειας άγνοιας γνώμη πως ο Σπινόζα ίδρυσε νέα θρησκεία, είναι αρχηγός της θρησκείας του Πανθεϊσμού!
Και ξκαθαρίζοντας τις συνταυτιστικές προσπάθειες των αστών ιδεολόγων μπορούμε, σύμφωνα με τον Πλεχάνοφ, να καταλήξουμε στα εξής:
1.Ο Θεός- ουσία-Φύση του Σπινόζα δεν είναι παρά ουσιαστική, πραγματική, υλική φύση παρά το θεολογικό περικάλυμμα του συστήματος του Σπινόζα.
Η ουσία-Θεός είναι η αυτή με τη φύση γιατί ο κόσμος συνδέεται με την γενική αρχή της μηχανικής νομοτέλειας: Κάθε τι που γίνεται στη φύση, γίνεται κατά τους νόμους της συμφυούς εις αυτήν εσωτερικής (ενδελεχούς) αναγκαιότητος. Η φύση δε βάζει σκοπούς και δε ζητεί τα ξένα προς αυτή, υπερβατική θεϊκή ανάμειξη.
2.Ο Θεός που ταυτίζεται με τη Φύση χάνει στο Σπινόζα τις θεϊκές ιδιότητες και έτσι στη διδασκαλία του δεν υπάρχει ανιμισμός, θρησκεία και, επομένως, κανένα περίεργο “όχι θεολογικό”, “αθεϊστικό”, “αθρησκευτικό αίσθημα”.
3.Μαζί με την ορθή λύση του ζητήματος της σχέσης της συνείδησης και της ύλης, η διδασκαλία του Σπινόζα για την φύση αποτελεί την κύρια γραμμή, χάρις στην οποία το σύστημά του συγγενεύει με τον υλισμό, και ιδιαίτερα, με τον υλισμό του Μαρξ και του Ένγκελς.
Έτσι ξεκαθαρισμένος ο Σπινόζα απ’ τη θεολογική του φράση, και ελευθερωμένος απ’ τ’ αγκαλιάσματα της ιδεαλιστικής φιλοσογίας, μπαίνει επικεφαλής των υλιστών των νεοτέρων χρόνων, επικεφαλής της υλιστικής φιλοσοφίας που παίρνοντας την επιστημονική και τελειωτική της μορφή στον διαλεκτικό υλισμό του Μαρξ-Έγκελς, γίνεται το όπλο πάλης του προλεταριάτου ενάντια στην εκμετάλλευση και την αντίδραση της αστικής τάξης.
Θεσσαλονίκη
Κ. ΚΟΥΤΒΗΣ
