sapfiros
Πού χάθηκε το μέλλον;
Κάθε αυτοκρατορία θέλει να σταματήσει την ιστορία. Θέλει, με άλλα λόγια, να εμποδίσει τους υπηκόους της να διδαχθούν από την εμπειρία του παρελθόντος ή να οραματίζονται και να προσδοκούν ένα καλύτερο μέλλον.
Ετσι και το σημερινό σύστημα της παγκοσμιοποίησης θέλει να μας καθηλώσει στο παρόν, σε ένα παρόν που επιβάλλεται με τη συντριπτική του δύναμη ως τετελεσμένο γεγονός, η ολοκληρωτική κυριαρχία του οποίου παρακάμπτει επιτήδεια το παρελθόν και παρεμποδίζει την επιθυμία να φανταστούμε το μέλλον. Στο βιβλίο του με τίτλο «Πού χάθηκε το μέλλον;», ο Γάλλος ανθρωπολόγος Μαρκ Οζέ επιχειρεί μια συγκριτική ανθρωπολογική ερμηνεία των αναπαραστάσεων του χρόνου.
Θέλει να συμβάλει έτσι στην ανάλυση και την αμφισβήτηση αυτής ακριβώς της ιδεολογίας του παρόντος που στηρίζει το σημερινό σύστημα της παγκοσμιοποίησης. Για να είμαστε σύγχρονοι, υποστηρίζει ο Οζέ, δεν πρέπει να μένουμε προσκολλημένοι στο παρόν.
Χρειαζόμαστε τόσο το παρελθόν όσο και το μέλλον.
Η νέα ιδεολογία του παρόντος θέλει ωστόσο να μας πείσει ότι ζούμε σε ένα σύστημα το οποίο βρίσκεται οριστικά εκτός ιστορίας. Το μέλλον ως πηγή ελπίδας απουσιάζει από τις συνειδήσεις μας και από τις πολιτικές μας προοπτικές. Το παρελθόν ως πηγή ιστορικής συνείδησης, από την οποία μπορούν να προέλθουν σημαντικές ιδέες για την πορεία των σύγχρονων κοινωνιών, μοιάζει να έχει χαθεί από τον ορίζοντά μας.
Την ίδια τη στιγμή που η επιστήμη προοδεύει με γρήγορους ρυθμούς, οι άνθρωποι αμφιβάλλουν όλο και περισσότερο για την ικανότητά τους να ελέγχουν την κοινή τους μοίρα. Και ενώ η τεχνολογία τούς προσφέρει άφθονα μέσα, μοιάζει να τους απαγορεύει να σκεφτούν και να θέσουν τους γενικούς σκοπούς προς τους οποίους θα ήθελαν να κατευθύνεται η κοινωνική τους δράση. Καθημερινά συνειδητοποιούν ότι οι ζωές τους εξαρτώνται από αποφάσεις και γεγονότα που ξεφεύγουν από τον άμεσο έλεγχό τους. Η παγκοσμιοποίηση αλλάζει το μέτρο του χρόνου και του χώρου, όπως αλλάζει και την κλίμακα της πολιτικής και οικονομικής ζωής. Ο Οζέ αναλύει αυτές τις αλλαγές επισημαίνοντας υπαρκτές αντιφάσεις και αμφισημίες.
Ο ίδιος ο όρος «παγκοσμιοποίηση» υποδηλώνει συνήθως δύο διαφορετικά φαινόμενα. Από τη μια μεριά παραπέμπει στην εξάπλωση της λεγόμενης ελεύθερης αγοράς και των τεχνολογικών δικτύων επικοινωνίας και πληροφορίας σε ολόκληρο τον πλανήτη, ενώ από την άλλη αναφέρεται στην ανάδυση μιας πλανητικής οικολογικής και κοινωνικής συνείδησης, που στηρίζεται στη διάγνωση των προβλημάτων της κοινής μας ζωής στον ίδιο ευάλωτο και απειλούμενο πλανήτη. Ο άνθρωπολογικός στοχασμός πάνω στον χρόνο μετατρέπεται από τον Οζέ σε κριτική ανασκευή των ψευδών βεβαιοτήτων της σημερινής ιδεολογίας του παρόντος. Αυτή η ιδεολογία εκφράζεται με διαφορετικούς τρόπους. Εκφράζεται, για παράδειγμα, με το ισχυρό βασίλειο των εικόνων -και ιδιαίτερα των τηλεοπτικών εικόνων- που συμβάλλουν τελικά στην ομογενοποίηση της πληροφορίας και των συνειδήσεων. Εκφράζεται επίσης με την κυριαρχία της χωρικής επί της χρονικής γλώσσας. Εκφράζεται όμως και με τη μεταμοντέρνα θεματική περί του «τέλους των μεγάλων αφηγήσεων» που προβάλλονταν στο μέλλον. Υποτίθεται ότι οι εμπειρίες του ολοκληρωτισμού που σημάδεψαν τον 20ό αιώνα σηματοδοτούν το τέλος των ψευδαισθήσεων που έτρεφαν οι άνθρωποι για την πρόοδο της ανθρωπότητας. Η ιδεολογία του παρόντος προτείνει ωστόσο τη δική της νέα «μεγάλη αφήγηση», τη θεωρία του τέλους της ιστορίας που διατύπωσε ο Φουκουγιάμα. Ο Οζέ σημειώνει ότι αυτή η θεωρία καταλήγει να γίνεται φορέας βιαιοτήτων, στον βαθμό που αρνείται την ελπίδα από όλους όσοι αποκλείονται από το σύστημα της παγκοσμιοποίησης.
Μετά τις θλιβερές εμπειρίες του 20ού αιώνα, η πρόκληση με την οποία καλείται να αναμετρηθεί ο κριτικός στοχασμός είναι, σύμφωνα με τον Οζέ, η ακόλουθη: «Πώς να επανεισαγάγουμε στην ιστορία μας στόχους που μας απελευθερώνουν από την τυραννία του παρόντος αλλά που δεν είναι η πηγή ενός νέου πνευματικού και πολιτικού δεσποτισμού;». Με άλλα λόγια, πώς μπορούμε να αντισταθούμε στην ιδεολογία του παρόντος και να σκεφτούμε το παρόν ως ιστορία ικανή να αντλεί διδάγματα από την εμπειρία του παρελθόντος και να σχεδιάζει ένα καλύτερο μέλλον για όλους τους κατοίκους του πλανήτη;
Οι πολλαπλές αντιστάσεις στην κυρίαρχη τάξη πραγμάτων αναπτύσσονται στο όνομα ιδιαιτέρων, ανολοκλήρωτων ή και αντιφατικών ιδεωδών και, ακόμα και όταν κατορθώνουν να εκφραστούν σε παγκόσμια κλίμακα, δυσκολεύονται να προτείνουν εφικτούς στόχους και σαφή σχέδια για το μέλλον. Είναι ορατός ο κίνδυνος η μελλοντική ανθρωπότητα να διαιρεθεί σε μια μικρή παγκόσμια αριστοκρατία της γνώσης και της εξουσίας από τη μεριά και σε έναν όλο και μεγαλύτερο αριθμό αποκλεισμένων της γνώσης από την άλλη. Αυτή η ανισότητα θα διεύρυνε και θα πολλαπλασίαζε την ήδη υπάρχουσα εκρηκτική ανισότητα των οικονομικών συνθηκών και θα προσέδιδε στη μελλοντική παγκόσμια κοινωνία βαθιά αντιδημοκρατικά και ανησυχητικά χαρακτηριστικά.
Σε αυτή τη «μαύρη ουτοπία» ο Οζέ αντιτείνει τη δημοκρατική ουτοπία της εκπαίδευσης για όλους ως ισχυρή θετική προοπτική του μέλλοντος. Η εκπαίδευση είναι σήμερα η ύστατη ουτοπία που μας δίνει τη δυνατότητα να οραματιζόμαστε έναν κόσμο χωρίς φόβο και αδικία, ικανό να διασφαλίζει σε όλους το ευ ζην. Η επιδίωξη της ισότιμης για όλους πρόσβασης στην εκπαίδευση προϋποθέτει επαναστατικές αλλαγές, που θα κόβουν τις ρίζες της άγνοιας και της αθλιότητας. Προηγουμένως όμως επείγει να απαλλαγούμε από τις ψευδαισθήσεις του παρόντος, που διαδίδει η ιδεολογία της καταναλωτικής παγκοσμιοποίησης.
Ετσι και το σημερινό σύστημα της παγκοσμιοποίησης θέλει να μας καθηλώσει στο παρόν, σε ένα παρόν που επιβάλλεται με τη συντριπτική του δύναμη ως τετελεσμένο γεγονός, η ολοκληρωτική κυριαρχία του οποίου παρακάμπτει επιτήδεια το παρελθόν και παρεμποδίζει την επιθυμία να φανταστούμε το μέλλον. Στο βιβλίο του με τίτλο «Πού χάθηκε το μέλλον;», ο Γάλλος ανθρωπολόγος Μαρκ Οζέ επιχειρεί μια συγκριτική ανθρωπολογική ερμηνεία των αναπαραστάσεων του χρόνου.
Θέλει να συμβάλει έτσι στην ανάλυση και την αμφισβήτηση αυτής ακριβώς της ιδεολογίας του παρόντος που στηρίζει το σημερινό σύστημα της παγκοσμιοποίησης. Για να είμαστε σύγχρονοι, υποστηρίζει ο Οζέ, δεν πρέπει να μένουμε προσκολλημένοι στο παρόν.
Χρειαζόμαστε τόσο το παρελθόν όσο και το μέλλον.
Η νέα ιδεολογία του παρόντος θέλει ωστόσο να μας πείσει ότι ζούμε σε ένα σύστημα το οποίο βρίσκεται οριστικά εκτός ιστορίας. Το μέλλον ως πηγή ελπίδας απουσιάζει από τις συνειδήσεις μας και από τις πολιτικές μας προοπτικές. Το παρελθόν ως πηγή ιστορικής συνείδησης, από την οποία μπορούν να προέλθουν σημαντικές ιδέες για την πορεία των σύγχρονων κοινωνιών, μοιάζει να έχει χαθεί από τον ορίζοντά μας.
Την ίδια τη στιγμή που η επιστήμη προοδεύει με γρήγορους ρυθμούς, οι άνθρωποι αμφιβάλλουν όλο και περισσότερο για την ικανότητά τους να ελέγχουν την κοινή τους μοίρα. Και ενώ η τεχνολογία τούς προσφέρει άφθονα μέσα, μοιάζει να τους απαγορεύει να σκεφτούν και να θέσουν τους γενικούς σκοπούς προς τους οποίους θα ήθελαν να κατευθύνεται η κοινωνική τους δράση. Καθημερινά συνειδητοποιούν ότι οι ζωές τους εξαρτώνται από αποφάσεις και γεγονότα που ξεφεύγουν από τον άμεσο έλεγχό τους. Η παγκοσμιοποίηση αλλάζει το μέτρο του χρόνου και του χώρου, όπως αλλάζει και την κλίμακα της πολιτικής και οικονομικής ζωής. Ο Οζέ αναλύει αυτές τις αλλαγές επισημαίνοντας υπαρκτές αντιφάσεις και αμφισημίες.
Ο ίδιος ο όρος «παγκοσμιοποίηση» υποδηλώνει συνήθως δύο διαφορετικά φαινόμενα. Από τη μια μεριά παραπέμπει στην εξάπλωση της λεγόμενης ελεύθερης αγοράς και των τεχνολογικών δικτύων επικοινωνίας και πληροφορίας σε ολόκληρο τον πλανήτη, ενώ από την άλλη αναφέρεται στην ανάδυση μιας πλανητικής οικολογικής και κοινωνικής συνείδησης, που στηρίζεται στη διάγνωση των προβλημάτων της κοινής μας ζωής στον ίδιο ευάλωτο και απειλούμενο πλανήτη. Ο άνθρωπολογικός στοχασμός πάνω στον χρόνο μετατρέπεται από τον Οζέ σε κριτική ανασκευή των ψευδών βεβαιοτήτων της σημερινής ιδεολογίας του παρόντος. Αυτή η ιδεολογία εκφράζεται με διαφορετικούς τρόπους. Εκφράζεται, για παράδειγμα, με το ισχυρό βασίλειο των εικόνων -και ιδιαίτερα των τηλεοπτικών εικόνων- που συμβάλλουν τελικά στην ομογενοποίηση της πληροφορίας και των συνειδήσεων. Εκφράζεται επίσης με την κυριαρχία της χωρικής επί της χρονικής γλώσσας. Εκφράζεται όμως και με τη μεταμοντέρνα θεματική περί του «τέλους των μεγάλων αφηγήσεων» που προβάλλονταν στο μέλλον. Υποτίθεται ότι οι εμπειρίες του ολοκληρωτισμού που σημάδεψαν τον 20ό αιώνα σηματοδοτούν το τέλος των ψευδαισθήσεων που έτρεφαν οι άνθρωποι για την πρόοδο της ανθρωπότητας. Η ιδεολογία του παρόντος προτείνει ωστόσο τη δική της νέα «μεγάλη αφήγηση», τη θεωρία του τέλους της ιστορίας που διατύπωσε ο Φουκουγιάμα. Ο Οζέ σημειώνει ότι αυτή η θεωρία καταλήγει να γίνεται φορέας βιαιοτήτων, στον βαθμό που αρνείται την ελπίδα από όλους όσοι αποκλείονται από το σύστημα της παγκοσμιοποίησης.
Μετά τις θλιβερές εμπειρίες του 20ού αιώνα, η πρόκληση με την οποία καλείται να αναμετρηθεί ο κριτικός στοχασμός είναι, σύμφωνα με τον Οζέ, η ακόλουθη: «Πώς να επανεισαγάγουμε στην ιστορία μας στόχους που μας απελευθερώνουν από την τυραννία του παρόντος αλλά που δεν είναι η πηγή ενός νέου πνευματικού και πολιτικού δεσποτισμού;». Με άλλα λόγια, πώς μπορούμε να αντισταθούμε στην ιδεολογία του παρόντος και να σκεφτούμε το παρόν ως ιστορία ικανή να αντλεί διδάγματα από την εμπειρία του παρελθόντος και να σχεδιάζει ένα καλύτερο μέλλον για όλους τους κατοίκους του πλανήτη;
Οι πολλαπλές αντιστάσεις στην κυρίαρχη τάξη πραγμάτων αναπτύσσονται στο όνομα ιδιαιτέρων, ανολοκλήρωτων ή και αντιφατικών ιδεωδών και, ακόμα και όταν κατορθώνουν να εκφραστούν σε παγκόσμια κλίμακα, δυσκολεύονται να προτείνουν εφικτούς στόχους και σαφή σχέδια για το μέλλον. Είναι ορατός ο κίνδυνος η μελλοντική ανθρωπότητα να διαιρεθεί σε μια μικρή παγκόσμια αριστοκρατία της γνώσης και της εξουσίας από τη μεριά και σε έναν όλο και μεγαλύτερο αριθμό αποκλεισμένων της γνώσης από την άλλη. Αυτή η ανισότητα θα διεύρυνε και θα πολλαπλασίαζε την ήδη υπάρχουσα εκρηκτική ανισότητα των οικονομικών συνθηκών και θα προσέδιδε στη μελλοντική παγκόσμια κοινωνία βαθιά αντιδημοκρατικά και ανησυχητικά χαρακτηριστικά.
Σε αυτή τη «μαύρη ουτοπία» ο Οζέ αντιτείνει τη δημοκρατική ουτοπία της εκπαίδευσης για όλους ως ισχυρή θετική προοπτική του μέλλοντος. Η εκπαίδευση είναι σήμερα η ύστατη ουτοπία που μας δίνει τη δυνατότητα να οραματιζόμαστε έναν κόσμο χωρίς φόβο και αδικία, ικανό να διασφαλίζει σε όλους το ευ ζην. Η επιδίωξη της ισότιμης για όλους πρόσβασης στην εκπαίδευση προϋποθέτει επαναστατικές αλλαγές, που θα κόβουν τις ρίζες της άγνοιας και της αθλιότητας. Προηγουμένως όμως επείγει να απαλλαγούμε από τις ψευδαισθήσεις του παρόντος, που διαδίδει η ιδεολογία της καταναλωτικής παγκοσμιοποίησης.
MARC AUGE
Πού χάθηκε το μέλλον;
ΜΤΦΡ.: ΞΑΝΘΙΠΠΗ ΤΣΕΛΕΝΤΗ
«ΠΟΛΥΤΡΟΠΟΝ»
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου