Lenin Reloaded
Τι είδους αλυσίδα δημιουργούν οι ιστορικές στιγμές που ακούνε στο όνομα "Χέγκελ", "Μαρξ", και "Λένιν;" Ποιος είναι ο νόμος της αλληλουχίας μεταξύ τους; Η βασική τάση είναι να θεωρείται ότι δεν υπάρχει καθόλου μία αλυσίδα μεταξύ των τριών στιγμών, αλλά ότι μάλλον υφίστανται δύο ζευγάρια που έχουν κοινό σημείο αναφοράς τον Μαρξ. Από τον Χέγκελ στον Μαρξ, η ιδέα είναι πως ο νόμος είναι αυτός της αντιστροφής, του αναποδογυρίσματος του Χέγκελ έτσι ώστε αυτός να στέκεται με το κεφάλι επάνω και τα πόδια κάτω, όπως το θέτει η γνωστή έκφραση του Ένγκελς· και από τον Μαρξ στον Λένιν, ο νόμος φαίνεται να είναι αυτός της πιστής επανάληψης και της εφαρμογής, ώστε η θεωρία του πρώτου να γίνει υλική πράξη από τον δεύτερο.
Υπάρχουν αρκετά προβλήματα με αυτή την συνηθισμένη οπτική για την σχέση των τριών στιγμών ως σχέση δύο ζευγών με διαφορετικούς νόμους σύνδεσης:
Πρώτον, ο Μαρξ "αναποδογυρίζει" τον Χέγκελ κατά βάση στο πρώιμο και αδημοσίευτο κατά τη διάρκεια της ζωής του έργο, την Κριτική της φιλοσοφίας του δικαίου. Αυτό είναι το μοναδικό βιβλίο το οποίο αφιερώνει στην κριτική του Χέγκελ συγκεκριμένα, αλλά δεν το δημοσιεύει ποτέ. Το "αναποδογύρισμα" του ιδεαλισμού στην Γερμανική ιδεολογία αφορά πολύ λιγότερο τον Χέγκελ και πολύ περισσότερο τους νεογελιανούς, ενώ στο ώριμο Κεφάλαιοείναι γνωστή η χρήση των λογικών κατηγοριών της Επιστήμης της Λογικής ως οργανωτικών αρχών--δηλαδή η μη προσφυγή σε κάποιου είδους "αντιστροφής" της εγελιανής μεθόδου σε ό,τι αφορά την λογική οργάνωση της εξέτασης του προβλήματος του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής.
Και έπειτα, και όπως δείχνει στο εξαιρετικά ενδιαφέρον του Ο Χέγκελ και η ευρωπαϊκή ελευθερία ο Ντομένικο Λοζούρντο, η Φιλοσοφία του δικαίου την οποία κριτικάρει με την μέθοδο της διαλεκτικής αντιστροφής ο Μαρξ, είναι ένα εξαιρετικά συντηρητικό έργο το οποίο αντανακλά συνθήκες κρατικής λογοκρισίας και το οποίο δεναντικατοπτρίζει τις διαλέξεις του Χέγκελ που επηρέασαν τους νέους εγελιανούς. Ο Μαρξ, που είχε αναλυτική γνώση αυτών των διαλέξεων και είχε επηρεαστεί από αυτές, δεν έγραψε λοιπόν ένα νεανικό έργο απόρριψης του Χέγκελ εν γένει αλλά κριτικής στο συγκεκριμένο βιβλίο, σε έναν "συγκεκριμένο", περατό, επικαθορισμένο Χέγκελ.
Τέλος, έχουμε το γεγονός που διερεύνησε σε σχετική μελέτη του ο Στάθης Κουβελάκης: ότι δηλαδή ο Λένιν, για τον οποίο αναμφίβολα ο Μαρξ λειτουργεί ως σταθερή πυξίδα και μοντέλο, έγραψε επίσης για τον Χέγκελ, ακολουθώντας τον Μαρξ στην σχέση αυτή σε μια ιδιαίτερα κρίσιμη για την προεπαναστατική ιστορία της Ρωσίας στιγμή. Έχουμε το γεγονός ότι τον ακολούθησε ακόμα και στην μη δημοσίευση του σχετικού έργου, το οποίο έμεινε για πάντα με την μορφή σημειώσεων. Και έχουμε το γεγονός ότι κατά την διάρκεια αυτής της προσέγγισης του Χέγκελ εξ αρχής, ο Λένιν, που ξεκινά έχοντας την προειλημμένη εντύπωση ότι θα βρει στην Επιστήμη της Λογικήςένα έργο καθαρά ιδεαλιστικό και μεταφυσικό, αλλάζει άρδην εντύπωση καθώς προχωρά στην μελέτη του,αντιστρέφοντας την άποψή του για τον Χέγκελ, που αρχικά βέβαια ήταν αυτή της ανάγκης "αντιστροφής" του:
Στις σημειώσεις του για το πρώτο βιβλίο της Λογικής, τη διδασκαλία περί του Είναι, ο Λένιν έθεσε το αναγνωστικό του πρωτόκολο σε ένα πλαίσιο που αρχίζει με το επιφώνημα “ανοησίες για το Απόλυτο”, και συνεχίζει ως εξής: “Προσπαθώ γενικά να διαβάσω τον Χέγκελ υλιστικά· ο Χέγκελ είναι υλισμός που έχει σταθεί με το κεφάλι προς τα κάτω (σύμφωνα με τον Ένγκελς) —δηλαδή αγνοώ ως επί το πλείστον τον Θεό, το Απόλυτο, την καθαρή Ιδέα, κλπ.” Στο τέλος της ανάγνωσής του αυτού του έργου, και αφού είχε αφιερώσει δεκάδες σελίδες ακριβώς σε αυτό που θα “αγνοούσε” (δηλαδή, το Τρίτο Βιβλίο περί υποκειμενικής λογικής και το τρίτο του τμήμα περί της “Ιδέας”, με τον κύριο όγκο αυτών των σημειώσεων να αφορούν το τρίτο και τελευταίο του κεφάλαιο, την “Απόλυτη Ιδέα”, αν και αυτό το κεφάλαιο καταλαμβάνει λιγότερο από το ένα τρίτο του τρίτου τμήματος), ο Λένιν έγραψε τις ακόλουθες διάσημες παρατηρήσεις: “Είναι αξιοσημείωτο ότι το όλο κεφάλαιο περί της “Απόλυτης Ιδέας” δεν λέει σχεδόν ούτε λέξη για τον Θεό […] και πέρα απ’ αυτό —αυτό N[ota]B[ene]— δεν περιέχει σχεδόν τίποτε που να είναι συγκεκριμένα ιδεαλισμός, αλλά έχει ως βασικό του θέμα την διαλεκτική μέθοδο. Το σύνολο, η τελευταία λέξη και η ουσία της λογικής του Χέγκελ είναι η διαλεκτική μέθοδος — αυτό είναι εξαιρετικά αξιοσημείωτο. Και άλλο ένα πράγμα: σ’ αυτό το περισσότερο ιδεαλιστικό από τα έργα του Χέγκελ υπάρχει ο λιγότερος ιδεαλισμός και ο περισσότερος υλισμός. ‘Αντιφατικό’ μεν, αλλά γεγονός!”
Το σχήμα λοιπόν της σχέσης μεταξύ Χέγκελ, Μαρξ και Λένιν δεν είναι αυτό των δύο αυτόνομα δομημένων σχέσεων που τέμνονται στο σημείο "Μαρξ", μιας σχέσης αντιστροφής αρχικά και μίας σχέσης επανάληψης αργότερα· είναι μια σχέση μεταξύ τριών, με την στιγμή "Μαρξ" να εμπεριέχει την στιγμή "Χέγκελ", και την στιγμή "Λένιν" να εμπεριέχει τόσο την στιγμή "Μαρξ" όσο και την στιγμή "Χέγκελ."
Η πρότασή μου εδώ είναι πως τόσο η έννοια της "αντιστροφής" όσο και η έννοια της "επανάληψης" θα πρέπει να απορριφθούν για χάρη μιας έννοιας της διάσχισης. Η υπόθεσή μου είναι ότι ο Μαρξ διασχίζει τον Χέγκελ, και ο Λένιν διασχίζει τόσο τον Μαρξ όσο και την διάσχισή του τού Χέγκελ. Αυτό που επαναλαμβάνεται ανάμεσα στους Μαρξ και Λένιν είναι η διάσχιση ενός χρονικά πρότερου σημείου της σκέψης πάνω στον κόσμο.
Αλλά τι σημαίνει "διασχίζω"; Εδώ είναι που είναι βασική για λόγους εξήγησης μια προσφυγή σε έναν χώρο που μοιάζει ξένος και ανάρμοστος για την συζήτηση, αυτό της λογικής αρχιτεκτονικής των ηλεκτρονικών παιχνιδιών. Στα εξελιγμένα ηλεκτρονικά παιχνίδια, ο παίχτης που "διασχίζει" ένα επίπεδο δεν "επιστρέφει" σε κάτι αυθύπαρκτο, αλλά ανακαλύπτει σταδιακά έναν κόσμο ο οποίος δεν "υφίσταται" απτά μέχρι να τον διασχίσει ο ίδιος. Ο "κόσμος" είναι μια αφηρημένη αρχιτεκτονική από λογάριθμους ο οποίος "υλοποιείται" μόνο μέσα από την ενεργό διάδραση με αυτόν.
Απέναντι σε αυτό το παράδειγμα υπάρχουν δύο βασικές ερμηνευτικές τάσεις:
Η πρώτη, την οποία θα χαρακτήριζα "γνωστικιστική", θεωρεί ότι κατά συνέπεια ο "κόσμος" δεν υφίσταται παρά μόνο μέσα από την βούληση, τις στοχεύσεις, τις επιλογές, κλπ του υποκειμένου (του παίχτη). Και συνεπώς, καταλήγει σε μια αντίληψη της απόλυτης κυριαρχίας της βούλησης και της επιλογής πάνω στον "κόσμο", στην ιδέα της έλλειψης οποιουδήποτε προκαθορισμού. Αλλά βέβαια τα πράγματα δεν είναι έτσι: ο "κόσμος" υπακούει νόμους που δεν δημιουργεί ο παίχτης αλλά είναι ήδη αποθηκευμένοι σε ένα λογισμικό πρόγραμμα: το δέντρο ή το σπίτι ή η ενέδρα που θα βρει μπροστά του ο παίχτης είναι ήδη "γραμμένα" σε έναν κώδικα: δεν δημιουργούνταιαπό την διάσχιση του επιπέδου ή του κόσμου, αλλά πυροδοτούνται από αυτή.
Η δεύτερη, την οποία βλέπω ως αληθινά διαλεκτική, δεν βλέπει τον κόσμο ή το επίπεδο ως έκφανση της δύναμης της βούλησης του δράστη, αλλά ως υλοποίηση ή αποκρυστάλλωση περιορισμών, παραμέτρων, συντεταγμένων. Ο κόσμος δημιουργείται ως ενική αλληλεπίδραση μεταξύ δομικών περιορισμών ή παραμέτρων και υποκειμενικών επιλογών, δεξιοτήτων, προδιαθέσεων. Η "διάσχιση" λοιπόν στην οποία αναφέρομαι δεν είναι παρά η απόλυτα απαραίτητη για την διάρθρωση ενός κόσμου έκθεση στην αλληλεπίδραση μεταξύ του υποκειμενικού και του αντικειμενικού στοιχείου, της ελευθερίας και της αναγκαιότητας, της επιλογής και του περιορισμού. Ή αλλιώς: είναι ακριβώς η αλληλεπίδραση με τον περιορισμό που διαμορφώνει, εκπαιδεύει, σχηματίζει σε τελική ανάλυση την "επιλογή", το υποκειμενικό στοιχείο. Η ελευθερία του παίχτη να κάνει επιλογές δεν μπορεί να υπάρξει "αφηρημένα", ή ως απλώς αφηρημένη είναι επίσης κάτι άλλο από ελευθερία (είναι "ιδεολογία"). Η ελευθερία αυτή μπορεί να βρει μορφή, να γίνει απτή, μόνο όταν διαμορφωθεί από την αντιμετώπιση κάθε φορά απτών και πιεστικών περιορισμών (των συγκεκριμένων αντιπάλων που θα συναντήσει ο παίχτης, των συγκεκριμένων δυσκολιών, των ορίων που επιβάλλονται στην δράση του από τον εξοπλισμό του, κλπ).
Όταν λοιπόν προτείνω ότι ο Μαρξ "διασχίζει" τον Χέγκελ εννοώ ότι ενεργοποιεί, μέσω αυτής της διάσχισης, μια σειρά ανακαλύψεων που στον "κώδικα Χέγκελ" παραμένουν νεκρό και αφηρημένο γράμμα πριν την διάσχιση.Ότι ο Χέγκελ είναι απλώς ένας κώδικας χωρίς παίχτη, που γίνεται "κόσμος" μόνο όταν ο παίχτης αυτός τον διασχίσει. Και αυτή η διάσχιση δεν μπορεί να είναι η ίδια για κάθε "παίχτη", γιατί κάθε παίχτης θα ανταποκριθεί στην εμπειρία κάνοντας διαφορετικές επιλογές. Όταν ο Λένιν επιστρέφει στον κώδικα "Μαρξ" ή τον κώδικα "Χέγκελ", κάνει παρομοίως συγκεκριμένες επιλογές που διαφεύγουν από το πεδίο εννοιολόγησης της απλής "επανάληψης". Ενεργοποιεί συγκεκριμένες διαστάσεις των κωδίκων αυτών, υλοποιεί συγκεκριμένες δυνατότητες στους "κόσμους" που εμπερικλείουν.
Αυτό θα έκανε και ένας δυνητικός τέταρτος κρίκος στην αλυσίδα: θα ήταν αναγκασμένος να "διασχίσει" όλες τις προηγούμενες τρεις στιγμές, και να τις διασχίσει όχι μόνο πρωτογενώς, την κάθε μία για τον εαυτό της, αλλά και στην διάδρασή τους: να διασχίσει δηλαδή επίσης και την διάσχιση της πρώτης στιγμής από την δεύτερη και της δεύτερης από την τρίτη. Η "επανεκκίνηση" (reloading) είναι ένας όρος από τον κόσμο των ηλεκτρονικών· σημαίνει το ξεκίνημα από την αρχή ενός προγράμματος ή ενός παιχνιδιού, και άρα είναι η προϋπόθεση "διάσχισής" του. Εάν όμως υπάρχει βασιμότητα σε όσα προσπάθησα να δείξω πιο πάνω, κανένα "reloading" δεν μπορεί να επαναλάβει απλώς τα προηγούμενα, ακόμα και αν το ήθελε· η διάσχιση είναι η προϋπόθεση της καινοτομίας. Δεν μπορείς να "διασχίσεις" τον Χέγκελ όπως τον διέσχισε ο Μαρξ, τον Μαρξ όπως τον διέσχισε ο Λένιν, κλπ, γιατί η μορφή που θα πάρει η δική σου διάδραση με τους περιορισμούς και τις παραμέτρους που θα βρεις μπροστά σου (και που πηγάζουν φυσικά από τον αληθινό κόσμο της πάλης των τάξεων στην δική σου στιγμή, με όλες τις δικές της ιδιομορφίες) είναι αναγκαστικά διαφορετική. Αλλά δεν μπορείς επίσης να αντιμετωπίσεις αυτόν τον αληθινό κόσμο χωρίς να περάσεις μέσα από τις μορφές αντιμετώπισής του στο παρελθόν, γιατί η μορφή που έχει ο κόσμος που θα βρεις μπροστά σου περιέχει ήδη αυτές τις μορφές αντιμετώπισής του στο παρελθόν.
Θα μπορούσε κανείς να πει: η διάσχιση του ήδη "κωδικοποιημένου" είναι η προϋπόθεση του καινούργιου, ο περιορισμός που εξασφαλίζει ότι μια διαδικασία θα παραμείνει ανοιχτή στο ατέρμονο. Και με απλούστερα λόγια: καμία διάσχιση χωρίς την επώαση του καινούργιου, καμία αποτυχία επώασης του καινούργιου που να δικαιούται να ονομαστεί "διάσχιση."
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου