Περι βίας Ι, ΙΙ, ΙΙΙ

Lenin Reloaded

Ι.

Είναι θεμελιακό να αναγνωριστεί εξ αρχής ότι η βία είναι ένα ανθρώπινο, αποκλειστικά ανθρώπινο ζήτημα. Η απάντηση για το γιατί συμβαίνει αυτό βρίσκεται ήδη στο πρώτο βιβλίο των Πολιτικών του Αριστοτέλη: σε αντίθεση με τα ζώα, ο άνθρωπος έχει έναρθρο λόγο: "Και μόνος απ' όλα τα ζώα ο άνθρωπος έχει έναρθρο λόγο. Και οι μεν άναρθρες κραυγές εκφράζουν τη λύπη και την ευχαρίστηση, και γι' αυτό υπάρχουν στα άλλα ζώα. Η φύση τους δηλαδή τους επιτρέπει να αισθάνονται τη λύπη και την ευχαρίστηση και να γνωστοποιούν τα συναισθήματα αυτά το ένα στο άλλο. Αλλά ο έναρθρος λόγος δημιουργήθηκε για να εκφράζεται το συμφέρον και το βλαβερό, και φυσικά και το δίκαιο και το άδικο. Αυτό, πραγματικά, είναι το διακριτικό σημείο που κάμνει τον άνθρωπο να ξεχωρίζει απ' όλα τα άλλα ζώα: μονάχα αυτός δηλ. αντιλαμβάνεται το καλό και το κακό, το δίκαιο και το άδικο και τις άλλες παρόμοιες αξίες" (1253a).

Ο λόγος, με άλλα λόγια, κοινοποιεί έναρθρα τον πόνο ή την ηδονή, και για αυτό ακριβώς τον λόγο αποτελεί το θεμέλιο της κοινοποίησης του δίκαιου και του άδικου. Στην πιο πρωτόγονή τους μορφή, στον ελάχιστό τους βαθμό, το άδικο και το δίκαιο, που με την σειρά τους θεμελιώνουν (τουλάχιστον για τον Αριστοτέλη, και όχι μόνο) την ανάγκη της πολιτικής ύπαρξης του ανθρώπου, αφορούν τον πόνο και την έλλειψη πόνου. Και αυτά τα συναισθήματα με την σειρά τους αποκτούν νοητική οντότητα διότι μετέρχονται του έναρθρου λόγου· στον βαθμό που μετέρχονται του έναρθρου λόγου. Ας παραμερίσουμε το τι σημαίνει αυτό για την αναγνώριση του δίκαιου ή άδικου της ωδύνης του ζώου· το έχουμε ψηλαφίσει στο παρελθόν μιλώντας για την ζωοπολιτική του Αριστοτέλη. Ας αναλογιστούμε μόνο εδώ ότι στο αριστοτελικό σχήμα, βία μπορεί να υφίσταται μόνο στον βαθμό που υφίσταται έναρθρος λόγος για να την κοινωνήσει και έναρθρος λόγος για να την αναλογιστεί νοητικά. Βία υφίσταται επειδή υφίσταται επίσης η ικανότητα, η δυνατότητα του είδους για δικαιοσύνη, που με την σειρά της προϋποθέτει την πρόσβαση --αυτό λέει ο Αριστοτέλης-- στον έναρθρο λόγο.

Και συνεπώς, η βία δεν είναι, δεν μπορεί να είναι, μια επιστροφή του πράττοντος βίαια ή του πάσχοντος βίαια στην "κατάσταση του ζώου", τουλάχιστον με βάση την κλασική αντίληψη του δικαίου, διότι το ζώο, είτε ασκεί βία είτε την υφίσταται, δεν (θεωρούμε πως) αντιλαμβάνεται τέτοια βία με όρους άδικου, ούτε μπορεί να την κοινωνήσει ως κάτι άδικο. Αισθάνεται πείνα ή θυμό όταν επιτίθεται ή πόνο όταν δέχεται επίθεση, αλλά αδυνατεί να μεταφράσει τέτοιου είδους αισθήματα με τους αφηρημένους αλλά συγκροτητικούς για την έννοια "βία" όρους του δικαίου (και του αδίκου) επειδή δεν έχει έναρθρο λόγο. 

Η εγγραφή στην αντιληπτική συνείδηση της βίας ως βίας λοιπόν προϋποθέτει την ύπαρξη νοητικής αντίληψης ότι υπάρχει δίκαιο το οποίο η βία παραβιάζει, και η αντίληψη αυτή με την σειρά της είναι ανεξάλειπτα δεμένη με την ικανότητα του ανθρώπου για έναρθρο λόγο -- δηλαδή όχι απλώς για φωνητική άρθρωση αλλά και για την διακομιδή, μέσω αυτής, ενός περιεχομένου σκέψης που, εξελισσόμενη, περνά από την αμεσότητα του πόνου και της ηδονής στην αφαίρεση του αδίκου και του δικαίου, του κακού και του καλού

Περί βίας ΙΙ

ΙΙ.

Η διατροφική προσαρμοστικότητα του ανθρώπου και η διανοητική του εξελιξιμότητα σημαίνει, ανάμεσα σε άλλα πράγματα, ότι ο άνθρωπος αναπτύσσει διαχρονικά μια όλο και διευρυνόμενη γκάμα χρησιμοποιήσιμων μορφών βίας. Ενώ δηλαδή το ζώο, που δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί την άσκηση σωματικής ισχύος ή την σωματική ωδύνη που επιφέρει η άσκηση της σωματικής ισχύος του άλλου με όρους βίας, περιορίζεται επίσης από ένα συγκεκριμένο ρεπερτόριο βίας με πεπερασμένους στόχους και λειτουργίες, το εύρος της ανθρώπινης σχέσης με τη βία αυξάνεται σταθερά και δημιουργεί μία σειρά διαστρωματώσεων στην ίδια την αντίληψη της φύσης της βίας: ο φόνος ενός ζώου είναι απαραίτητος για την διατροφή με τη σάρκα του, αλλά διατροφή επιτυγχάνεται από ένα σημείο και μετά και με το άρμεγμα του γάλατός του, πράξης που δεν καταστρέφει το σώμα του ζώου, αλλά που παρ' όλα αυτά προϋποθέτει άσκηση ισχύος επάνω του (ενώ δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ίδια η εξημέρωσή του προϋποθέτει την άσκηση συστηματικής, "ποιμαντικού" χαρακτήρα βίας από τον άνθρωπο, πιθανό για γενεές). Η εξέλιξη στην τεχνολογία όπλων από την προϊστορία και μετά καθιστά την άσκηση βίας μετά φόνου ευκολότερη και συνεπώς συχνότερη· το πέρασμα από πολυγαμικές σε μονογαμικές κοινωνίες συνδέεται με την συστηματική άσκηση έμφυλης βίας· η θρησκευτική λατρεία βασίζεται σε κρίσιμο βαθμό στην τελετουργική, εξιλαστήριο βία κατά ζώων και ανθρώπων· η δημιουργία της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους φέρνει ουσιαστικές μεταλλάξεις στην σημασία της βίας για την κοινωνική ζωή· και η έννομη βία, η βία που θεμελιώνει τον νόμο, τοποθετείται συνειδησιακά, τουλάχιστον από τις απαρχές του "πολιτισμού", σε άλλη κατηγορία από την έκνομη, από αυτή που καταργεί τον νόμο.

Όντας καθαρά ανθρώπινο φαινόμενο λοιπόν, η βία είναι επίσης --για λόγους βιολογικούς, εξελικτικούς, ιστορικούς, θεσμικούς, οικονομικούς-- πληθυντικό φαινόμενο. Δεν υπάρχει μία αρχετυπική μορφή βίας ούτε μία βασική τροπικότητα της βίας αλλά πολλές, και δεν υπάρχει μία και μοναδική πηγή για κάθε φαινόμενο βίας. "Η βία" είναι μια αφαίρεση, όπως είναι και το "δίκαιο." Θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι μια βίαιη αφαίρεση, μια δια της βίας απόπειρα αφαιρετικής και εκ των υστέρων ενοποίησης ενός ετερογενούς --και ηθικά μη αναγώγιμου σε μονοσήμαντο σθένος-- πεδίου πρακτικών. 

Περί βίας ΙΙΙ

Ιντερλούδιο: Μερικές μορφές βίας που πηγάζουν από την θεσμοποίηση της ατομικής ιδιοκτησίας στην αρχή της φάσης του πολιτισμού:

* Κλοπή

* Ληστεία

* Ληστεία μετά τραυματισμού ή φόνου

* Σφετερισμός εξουσίας δια της συνομωσίας και του φόνου

* Ψευδορκία επ' αμοιβή

* Φόνος ή τραυματισμός αντίδικου για κτηματικές ή κτηνοτροφικές ή κληρονομικές διαφορές

* Βία λόγω σεξουαλικής αντιζηλείας σε μονογαμικές οικογενειακές δομές

* Δουλεία

* Εξαναγκαστική πορνεία

* Υφαρπαγή γης και ακίνητης περιουσίας

* Αισχροκέρδεια

* Νόθευση προϊόντων

* Βίαιη τιμωρία των πιο πάνω αδικημάτων

* Επεκτατικές και δουλοκτητικές μορφές πολέμου

* Δημιουργία ειδικευμένου στρατιωτικού σώματος ή αστυνομευτικού σώματος

* Δημιουργία άνισων κατηγοριών πολιτών, συνήθως με βάση το τρίπτυχο πολίτης-μέτοικος-δούλος

* Έμφυλη βία λόγω μετάβασης στην πατριαρχική κοινωνία ως βάσης εξασφάλισης ταυτοποιήσιμης πατρότητας και συνεπώς δικαιώματος στην ατομική κληρονομία αγαθών.